Όχι και τόσο λαμπερός τελικά

Δεν ξέρω κατά πόσο είναι όντως θεατρόφιλοι και σινεφίλ οι φίλοι που ξαφνιάστηκαν με τις αποκαλύψεις κακοποίησης, ψυχολογικού πολέμου και αντισυναδελφικής συμπεριφοράς στον χώρο των ηθοποιών. Δηλαδή δεν γνώριζαν;

Και αν δεν γνώριζαν γεγονότα, το έμπειρο μάτι τους ως θεατών δεν τους επέτρεπε να υποψιάζονται; Είναι όπως όταν φρίττουμε ακούγοντας χυδαίες ιστορίες σαμποτάζ από τη μία μπαλαρίνα προς την άλλη, αλλά μετά διαγράφοντας από τη μνήμη μας το παρασκήνιο αποθεώνουμε το χορευτικό υπερθέαμα.

Αν σε ενδιαφέρει η τέχνη επάνω στη σκηνή δεν μπορεί να αρνείσαι να δεις κατάματα τη σαθρότητα των όσων γίνονται πίσω από αυτήν. Αν δεν θες να ξέρεις μάλλον δεν την αγαπάς πολύ αυτή την τέχνη και ενδεχομένως η αμερόληπτη στήριξή σου να είναι μέρος του προβλήματος.

Κάθε επάγγελμα που σχετίζεται με την έκθεση κουβαλά και νοσηρότητα εκτός από φως, οι καλλιτέχνες όμως βρίσκονται στην κορωνίδα. Το κοινό έχοντας γνώση επιμένει να εξιδανικεύει μια τέχνη που βυθίζεται στο σκοτάδι, εμφανίζοντας πού και πού λιγοστά ελπιδοφόρα άστρα που αν δεν έχουν το «στομάχι» ίσως χαθούν και αυτά.

Το σινεμά λατρεύει την αυτοαναφορικότητα και δεν έχει διστάσει πολλάκις να εξομολογηθεί τη δική του τερατώδη πλευρά. Στο «Μωρό της Ρόζμαρι» (1968) ο Πολάνσκι δείχνει τον Γκάι, που είναι ηθοποιός και σύζυγος της Ρόζμαρι, να καταφεύγει στη μαύρη μαγεία προκειμένου να τυφλωθεί ο ανταγωνιστής του και να πάρει εκείνος τον ρόλο. Ο χαρακτήρας του συζύγου έπρεπε να είναι ο τύπος που θα παρακάμψει κάθε εμπόδιο στον δρόμο του προς την επιτυχία. Δεν ήταν ο Κασσαβέτης η πρώτη επιλογή αλλά ο Ρόμπερτ Ρέντφορντ που έμοιαζε «κλασικός Αμερικάνος».

Ισως να μπορούσε αυτός ο ρόλος να είναι επιχειρηματίας ή τραπεζίτης. Αλλά όχι, το σενάριο τον ήθελε να είναι ηθοποιός. Που όπως προκύπτει δεν σημαίνει πάντα φως. Ούτε ποιεί πάντοτε ήθος. Στην περίπτωση της ταινίας πουλάει την ψυχή του για να γίνει πρωταγωνιστής. Κανείς δεν αρνείται πως υπάρχουν και υπέροχοι άνθρωποι στον χώρο του θεάματος· ηθικοί, ακέραιοι, δίκαιοι και καλόψυχοι.

Ο πρόεδρος του ΣΕΗ Σπύρος Μπιμπίλας, που είχα την τιμή να έχω κάποτε καθηγητή, είναι ένα λαμπρό παράδειγμα εξ αυτών. Υπάρχουν όμως και οι άλλοι και είναι χωμένοι παντού. Το βασίλειο είναι σάπιο και αχτίδες φωτός μόλις που άρχισαν να φέγγουν.

Το τίμημα του «όχι»

Πάντοτε έβρισκα τόσο ψεύτικες τις δηλώσεις του στιλ «είμαστε μια πάρα πολύ αγαπημένη παρέα!/περνάμε υπέροχα στις πρόβες!/έχουμε φτιάξει μια πολύ δεμένη ομάδα!» Που, και έτσι να είναι (υποθετικά), θα βρεθεί έστω ένας που θα καταστρέψει την καλή χημεία και το πνεύμα ευγενούς άμιλλας των υπολοίπων. Αν υπάρχουν ομάδες όπου κυριαρχεί η ομορφιά και όχι η διαφθορά, όπου όλα είναι άψογα και όλοι διαπνέονται από σεβασμό και ποιότητα, είναι λίγες, ελάχιστες.

Διαμάντια στα σκουπίδια. Γιατί λοιπόν τόσα χρόνια ακούμε στις συνεντεύξεις πως ήταν όλα κα-τα-πλη-κτι-κά και ποτέ για την τρομερή πίεση και τις αντιξοότητες της ηθοποιίας, δεδομένα ακόμη και στις πιο υγιείς συνεργασίες; Γιατί αποσιωπούμε ή επιλεκτικά ξεχνούμε το backstage πολλών τεράστιων επιτυχιών όταν αυτό ήταν κατάφωρα άρρωστο; Γιατί δεν μιλάμε για τον αντίκτυπο της ψυχολογικής κακοποίησης όταν αυτή προέρχεται από μια αναμφισβήτητα σπουδαία προσωπικότητα της τέχνης;

Η Τίπι Χέντρεν, ένας πολύ γενναίος άνθρωπος, μίλησε όχι μία αλλά πολλές φορές για την ψυχολογική βία που υπέστη από τον Αλφρεντ Χίτσκοκ. Και εδώ σημειώνω πως θεωρώ τον Χίτσκοκ -όπως και εκείνη άλλωστε- την απόλυτη κινηματογραφική μεγαλοφυΐα.

Στις ταινίες του όμως, όσο ασύλληπτα αριστουργηματικές κι αν είναι, μπορείς να διακρίνεις την έλλειψη τρυφερότητας για τη γυναίκα και τη θέασή της ως αντικειμένου εμμονής. Οπως μπορείς να διακρίνεις τη σκληρότητα του Μπερτολούτσι μέσα στις δικές του -επίσης αριστουργηματικές- ταινίες. Διότι η ψυχή του δημιουργού ενυπάρχει στο έργο του.

Η εμμονή του Χίτσκοκ προς τη Χέντρεν -μια μόνη γυναίκα με ένα παιδί- ξεκίνησε με το να την κοιτάζει ασταμάτητα και επίμονα και έπειτα να την παρακολουθεί. Κρατώντας τη δέσμια με ένα συμβόλαιο προχώρησε σε προσβλητικές απαιτήσεις τις οποίες εκείνη αρνήθηκε με αποτέλεσμα για εκδίκηση να της καταστρέψει την καριέρα. Οσοι σκηνοθέτες θέλησαν να συνεργαστούν μαζί της χρειάζονταν την άδειά του, που ποτέ δεν τους δόθηκε. Επειδή οι δύο ταινίες που γύρισαν μαζί ήταν οι πρώτες της δουλειές στο σινεμά, ο Χίτσκοκ θεώρησε πως ήταν κτήμα του και η καριέρα της αλλά και η ίδια η Χέντρεν.

Ο φθόνος της αρετής

Πλήθος τέτοιων σεξουαλικής φύσεως εκδικητικών συμπεριφορών από πρόσωπα υψηλά ιστάμενα παραμένει άγνωστο. Οπως και πλήθος εκφοβιστικών και εξολοθρευτικών μεθόδων από τον έναν ηθοποιό στον άλλον. Στη δεύτερη περίπτωση όμως είναι άλλο το κίνητρο. Ο λαμπερός χώρος της showbiz φέρει μέσα του βαθύ σαδισμό. Και όχι, αυτού του είδους η βία δεν προέρχεται από το εξαιρετικό ταλέντο, όπως πιστεύεται.

Το εξαιρετικό ταλέντο μπορεί να εκραγεί, να φωνάξει ή να μιλήσει απότομα, που είναι ανθρώπινο και απολύτως φυσιολογικό μέσα στο πλαίσιο της εργασίας και της δημιουργίας. Κάθε άλλο, ο σαδισμός προέρχεται από τη μετριότητα, την έλλειψη ταλέντου και τη γνώση αυτής της μειονεξίας. Οταν εμπιστεύεσαι τον εαυτό σου δεν σε ενδιαφέρει τι κάνουν οι άλλοι.

Η ενασχόληση -που γρήγορα γίνεται ψύχωση- με τους άλλους ξεκινά με τη συνειδητοποίηση του χαρίσματος που έχουν και εσύ δεν διαθέτεις. Στον «Αμαντέους» (1984) ο Φόρμαν θέλει τον μικροτάλαντο Σαλιέρι να «κλέβει» το Ρέκβιεμ του ιδιοφυούς και ετοιμοθάνατου Μότσαρτ. Είτε πρόκειται για μεγάλες καλλιτεχνικές δουλειές είτε για μικρής κλίμακας θεατράκια, θιάσους ή σχολές, τέτοιες δόλιες πρακτικές πηγάζουν μονάχα από τον φθόνο του θύτη προς το θύμα. Και ο φθόνος έχει μόνη αφετηρία συμπλέγματα κατωτερότητας.

Εκανα λοιπόν την εξής σκέψη: Γιατί να μην είναι υποχρεωτική η ψυχοθεραπεία για τους σπουδαστές των δραματικών σχολών; Για να γίνεις ψυχαναλυτής και να μπορείς να διεισδύεις στις ψυχές των ασθενών σου και να τους βοηθάς ουσιαστικά πρέπει να κάνεις ανάλυση τρία με έξι χρόνια. Και ο ηθοποιός διεισδύει στις ψυχές των ηρώων του, δεν θα έπρεπε να είναι υποχρεωτικό να έχει δουλέψει πρώτα με τη δική του; Γιατί να υποστεί ένα έντιμο, ικανό και αυτόφωτο άτομο τις τρικλοποδιές ενός ραδιούργου και ανισόρροπου συναδέλφου/δασκάλου/σκηνοθέτη επειδή ο δεύτερος δεν σκέφτηκε ποτέ να απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό;

Αρένα

Από αυτή την τρομερά ανεπαρκή για την εκπαίδευση του ηθοποιού βιομηχανία πρέπει να γίνει η αρχή. Στις δραματικές σχολές συναντά κανείς όλα τα είδη κόμπλεξ. Το κορίτσι που δεν τα κατάφερε στον χορό και αποφάσισε να στραφεί στο θέατρο πολεμώντας εκεί μανιωδώς όσους σε αντίθεση με εκείνη και «τα λένε» και χορεύουν. Τον καθηγητή ορθοφωνίας που ειρωνεύεται τους σπουδαστές του γιατί ο ίδιος έχει τραύματα από τα σχολικά του χρόνια.

Το άλλο κορίτσι που η μητέρα του είναι ταλαντούχος και επιτυχημένη ηθοποιός αλλά το ίδιο δεν μπορεί και έτσι με ύπουλα, υπόγεια τεχνάσματα πασχίζει να εξοντώσει όσους μπορούν. Τους μάρτυρες των τεχνασμάτων αυτών που χάριν προσωπικών τους συμφερόντων βλέπουν και δεν μιλούν. Οχι μονάχα στις σχολές· τους συναντάς και σε εργαστήρια, σεμινάρια και φυσικά ως διδάσκοντες στο Πανεπιστήμιο.

Οι ίδιοι βρίσκονται και στο επάγγελμα. Αγρίμια χωρίς κουλτούρα, χωρίς καμία καλλιέργεια, καμία έμπνευση ή ευαισθησία. Χωρίς παιδεία. Χωρίς ουσιαστική επαφή με τον πολιτισμό, την τέχνη τους ή οποιαδήποτε άλλη τέχνη. Μόνο με το τραύμα τους που πίστεψαν πως δικαιολογεί την κακοποίηση των άλλων. Τα κλασικά κείμενα όμως, που θα κληθεί να ερμηνεύσει ο ηθοποιός, απαιτούν υψηλή ευαισθησία και φυσικά ενδοσκόπηση.

Και αυτοί που αξίζουν να τα ερμηνεύουν οφείλουν να είναι τίμιοι και να χαίρουν εκτίμησης ως άνθρωποι πρώτα και έπειτα ως καλλιτέχνες. Διότι στον αντίποδα των παραπάνω περιπτώσεων υπάρχει και ένα εντελώς διαφορετικό προφίλ ηθοποιού: αυτό της ευθραυστότητας, της αξιοπρέπειας και της έμφυτης ευγένειας. Στη σύγκρουση των δύο και ειδικά σε μια σχέση εξουσιαστή-εξουσιαζόμενου το πιθανότερο είναι ο δεύτερος να εγκαταλείψει το συγκεκριμένο τοξικό περιβάλλον ή (δυστυχώς) και εν γένει το θέατρο. Θα είναι ευτυχές αν το ξεκαθάρισμα που ξεκίνησε οδηγήσει σε μια τέχνη αξιοκρατική που θα απομονώνει την κακία, τη μοχθηρία, τη βία, την κλίκα.

Πραγματική κουλτούρα είναι το πώς φέρεσαι στους άλλους ανθρώπους. Μακάρι αυτή η κουλτούρα να επεκταθεί και σε όλους τους άλλους κλάδους, όπου θύτης και θύμα δεν είναι διάσημοι, ώστε κανένας εργαζόμενος να μην ξαναζήσει υπό καθεστώς απειλής.