Χωριά στη λήθη του χρόνου

Νοιώθω ιδιαίτερη έλξη για αυτά τα απομεινάρια των απλών ανθρώπων, τα παραδομένα στη λήθη του χρόνου.

Οσες φορές βρεθώ να περιηγούμαι στις άδειες γειτονιές τους, ανάμεσα στις στοιβαγμένες πέτρες, στους γερμένους τοίχους, στις τσακισμένες από τα ανεμοσούρια αυλόπορτες και τα χορταριασμένα καλντερίμια τους, νιώθω να ζω με τον δικό μου τρόπο την ιστορία αυτής της μικρής, ερημωμένης πλέον, ανθρώπινης κοινότητας.

Περιεργάζομαι τα κρεμασμένα παντζούρια στα παράθυρα, την αγριοσυκιά και τα βάτα που έπνιξαν και ξεχαρβάλωσαν το χαγιάτι, το ρημαγμένο τζάκι με την κάπνα να μουτζουρώνει ακόμη την καμινάδα, τα σπαρμένα εδώ κι εκεί ευτελή, σκουριασμένα μικροαντικείμενα που κάποτε τα φρόντιζε το ανθρώπινο χέρι, τους έδινε ζωή και χρησιμότητα.

Αισθάνομαι ότι ακόμη κι έτσι, αυτά τα χαλάσματα κρατούν επάνω τους χαραγμένα τα σημάδια της ζωής που πέρασε.

Χωριά-φαντάσματα, που εγκαταλείφθηκαν οριστικά από τους κατοίκους τους τα τελευταία 50 με 80 χρόνια, έχω συναντήσει διάσπαρτα σε όλο τον γεωγραφικό χώρο, της ορεινής κυρίως Ελλάδας. Ολα εγκαταλειμμένα απ’ την ανθρώπινη φροντίδα, «γονατίζουν» αργά αργά στη μάστιγα των καιρικών φαινομένων και σβήνουν από τον χάρτη.

Μερικά από αυτά θα παρουσιάσουμε σε αυτό το ταξιδιωτικό αφιέρωμα και θα προσπαθήσουμε να διηγηθούμε τις μικρές ιστορίες τους.

Σκούπι, η μνήμη της πέτρας

Οταν το 1974 η ΜΟΜΑ ολοκλήρωσε τα έργα τού «111», του δρόμου που συνέδεε οδικώς την Τρίπολη με την Πάτρα, έπεσε η αυλαία για μεγάλο αριθμό απόμερων ορεινών οικισμών που βρίσκονταν σκαρφαλωμένοι στις πλαγιές του Αφροδίσιου όρους και των παραφυάδων του Χελμού.

Οι ελάχιστοι κάτοικοι, αποδεκατισμένοι από τη μετανάστευση και υπέργηροι πια, αναζήτησαν την ασφάλεια των μετακινήσεων κοντά στην εθνική οδό, εγκαταλείποντας για πάντα τις πατρογονικές εστίες τους. Ετσι, από τους κατοίκους των ορεινών χωριών Δεχούνι, Σκούπι και Βεσίνι που εγκαταλείφθηκαν δημιουργήθηκε το χωριό Νέος Πάος.

Το πιο εντυπωσιακό, με τα περισσότερα από τα πετρόχτιστα σπίτια του να διατηρούνται ακόμη σε καλή κατάσταση, είναι το χωριό Παλιός Πάος ή Σκούπι, που το συναντάμε σε υψόμετρο 820 μέτρων στη βόρεια άκρη του «Σκουπέικου Κάμπου».

Κάποια από τα εντυπωσιακά αυτά δίπατα πέτρινα σπίτια χρησιμοποιούνται ως στάβλοι από τους κτηνοτρόφους της περιοχής. Τα υπόλοιπα έχουν αφεθεί παντελώς στην τύχη τους.

Να αναφέρουμε πως στην ευρύτερη περιοχή υπήρξε κατά την αρχαιότητα η αρκαδική πόλη της Πάου. Σε γραπτά απογραφής που έγινε περί το 1700, το χωριό αναφέρεται ως Scupi με πληθυσμό 150 άτομα. Στην απογραφή του 1960 παρουσίαζε 334 μόνιμους κατοίκους, ενώ σε αυτήν του 2011 δεν απογράφηκε κανένας μόνιμος κάτοικος.

Απολιθωμένα Κορέστεια

Ακολουθώντας τον παλιό οδικό άξονα που συνδέει την Καστοριά με τις Πρέσπες, το Πισοδέρι και τη Φλώρινα, ανακαλύπτουμε τον ξεχασμένο κόσμο των Κορεστείων. Πρόκειται για συστάδα ορεινών οικισμών (Ανω και Κάτω Κρανιώνα, Χάλαρα, Μελάς, Μακροχώρι, Μαυρόκαµπος, Αγιος Αντώνιος, Γάβρος, Κώττας και Βατοχώρι) που απλώνονται στα όρια της κοιλάδας του Λαδοπόταμου (παλαιότερα Βιστρίτσα) και παρουσιάζουν έντονο αρχιτεκτονικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον. Στην περιοχή έγιναν μερικές από τις φονικότερες μάχες του εμφυλίου πολέμου.

Οι περισσότεροι κάτοικοι των παραπάνω κοινοτήτων, που εγκαταλείφθηκαν σταδιακά μετά τον Εμφύλιο, έχουν εγκατασταθεί στο νεόχτιστο χωριό Κορέστεια. Εύκολα από εδώ θα προσεγγίσουμε τους ερημικούς οικισμούς Κάτω και Ανω Κρανιώνα με τη χαρακτηριστική κοκκινόφαια πλινθοδομή. Ανάμεσα στα πολλά διώροφα σπίτια ξεχωρίζει ο ναός της Αγίας Παρασκευής (1864). Το όλο παρουσιαστικό των δύο ερημωμένων οικισμών είναι εντυπωσιακό και δεν είναι διόλου τυχαίο που το επέλεξε ο Παντελής Βούλγαρης ως φυσικό φόντο στις ταινίες του «Νύφες» και «Ψυχή Βαθιά».

Εδώ, επάνω σε αυτά τα υπολείμματα κατοικιών διακρίνονται ακόμη τα βλήματα από τα πολυβόλα των αμερικάνικων αεροπλάνων που γάζωσαν το χωριό κατά τη διάρκεια της εμφύλιας σύρραξης.

Ανω Κλειδωνιά, την ξέχασε ο χρόνος

Η Ανω Κλειδωνιά, που ιστορικά και γεωγραφικά συνδέεται με το Ζαγόρι, γνώρισε μέρες δόξας και ακμής στο πέρασμα του 17ου αιώνα. Σήμερα, συμφιλιωμένη με την ανθρώπινη εγκατάλειψη, πορεύεται στον χρόνο συντροφιά με τα φθαρμένα απομεινάρια της παλιάς ζωής της.

Η Γλιτονιάβιστα ή Στελυντωνάβηστα -όπως είναι τα παλαιότερα ονόματα του χωριού- βιώνει τα πρώτα σημάδια παρακμής στα μέσα του 19ου αιώνα. Στη μεταπολεμική Ελλάδα δεν κατάφερε να ξεφύγει από τον κανόνα και ερήμωσε παντελώς καθώς το σύνολο των ανθρώπων της μεταφέρθηκε χαμηλότερα, στο χωριό Νέα Κλειδωνιά.

Σήμερα, αν και το παλιό σχολείο έχει μετατραπεί σε ξενώνα (που δυστυχώς υπολειτουργεί), το χωριό εξακολουθεί να μοιάζει με φάντασμα του παλιού του εαυτού που στοιχειώνει με τα πέτρινα ντουβάρια του, τους βράχινους πύργους της επιβλητικής «Γκαμήλας».

Παρ’ όλα αυτά θεωρείται ένας θαυμάσιος προορισμός για πεζοπορικές εξορμήσεις στην άγρια φύση που το περιβάλλει.

Αξιόλογες είναι και οι μεταβυζαντινές εκκλησίες του 16ου και 17ου αιώνα που υπάρχουν σε διάφορες εξοχικές τοποθεσίες.

Ο επισκέπτης αξίζει να ανηφορίσει ώς τη θέση Προφήτης Ηλίας και να αγναντέψει την πανώρια θέα προς την πλευρά του Βίκου και των ορεινών επάλξεων της Γκαμήλας.

Ξανθόγεια, σπίτια σαν φαντάσματα

Σαν από θαύμα ο Παλιός Αγιος Αθανάσιος Πέλλας, ένα από τα πολλά χωριά του όρους Καϊμακτσαλάν, πέρασε από την εγκατάλειψη και την αφάνεια στον αντίποδα και σήμερα θεωρείται ένας από τους πλέον κοσμοπολίτικους χειμερινούς προορισμούς της Βόρειας Ελλάδας.

Δεν είχαν όμως όλα τα χωριά την ίδια τύχη. Λίγο χαμηλότερα θα συναντήσουμε τα Παλιά Ξανθόγεια, γνωστά στους ντόπιους με την παλιά ονομασία που ήταν Ρουσίλοβο. Παρ’όλη την εγκατάλειψη, πρόκειται για ένα γοητευτικό χωριό με αρκετά μεγαλόπρεπα σπίτια και καλοδιατηρημένα αλώνια που όμως στέκουν βουβά κι έρημα σαν να ξέφυγε με μιας η ζωή από μέσα τους.

Το Ρουσίλοβο άδειασε από τους ανθρώπους του αμέσως μετά τον Εμφύλιο, δηλαδή πριν από 70 χρόνια. Ομως οι παλιοί κάτοικοι και οι απόγονοί τους δεν έχουν ξεχάσει τις ρίζες τους και έτσι κάθε χρόνο στις 2 Μαΐου στον αύλειο χώρο της μικρής εκκλησιάς του Αγίου Αθανασίου, που δεσπόζει στο ψηλότερο σημείο του χωριού, στήνεται το ετήσιο πανηγύρι όπου μαζεύονται από κάθε άκρη της Μακεδονίας οι Ξανθογειότες με τις οικογένειές τους.

Από το Ρουσίλοβο καταγόταν η 24χρονη δασκάλα Ειρήνη Γκίνη, γνωστή ως Μίρκα, αντάρτισσα με τον ΕΛΑΣ και μετά μέλος του ΔΣΕ. Ηταν η πρώτη γυναίκα που εκτελέστηκε με απόφαση Εκτάκτου Στρατοδικείου, αφού πρώτα βασανίστηκε φρικτά και διαπομπεύτηκε. Για την Ειρήνη Γκίνη έγραψε και η Ελλη Αλεξίου στο βιβλίο της «Βασιλική Δρυς».

Ζέρμα – Λυκοράχη, αιματοβαμμένα χώματα

Τα χωριά αυτά βίωσαν με τον πιο δραματικό τρόπο τα τραγικά γεγονότα του Εμφυλίου, αφού εδώ στον συνοριακό Γράμμο διαδραματίστηκαν μερικές από τις πιο σκληρές φάσεις του αδελφοκτόνου σπαραγμού και πολλές ζωές χάθηκαν. Μάλιστα στη Λυκοράχη στήθηκε το πρώτο στρατηγείο του ΔΣΕ με την έναρξη του Εμφυλίου.

Αργότερα, με την κατασκευή του δρόμου Ιωαννίνων – Κοζάνης, οι ελάχιστοι κάτοικοι άφησαν τις πατρογονικές τους εστίες και κατέβηκαν κυρίως στο Κεφαλοχώρι, τον νέο οικισμό ο οποίος αναπτύχθηκε πάνω στον καινούργιο οδικό άξονα. Ετσι -και μετά τις καθιζήσεις του εδάφους-, η Ζέρμα και το Λουψικό ή Λυκοράχη είναι σήμερα άδεια, χωριά-φαντάσματα. Παρ’ όλα αυτά μπορεί κάποιος με αφετηρία την Κόνιτσα ή τα Μαστοροχώρια -που διαθέτουν ξενώνες- να πραγματοποιήσει πανέμορφες εκδρομές στην ευρύτερη περιοχή, στην κοιλάδα του Σαρανταπόταμου και να γνωρίσει τα «φαντάσματα» του Γράμμου.

Λιβερά, Ιμερα, Καλύβα, οι σκιές του Νέστου

Τα Λιβερά ανήκαν ώς το 1912 στο Bιλαέτι Aδριανούπολης, στο Σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον Kαζά Ξάνθης. Σήμερα διοικητικά υπάγονται στον νομό Ξάνθης. Ομως αυτό μάλλον τυπικό γεγονός θεωρείται πλέον, καθώς τα Λιβερά με τις δύο γειτονιές τους όπως και το κοντινό χωριό Κρωμνικό έχουν εδώ και πολλά χρόνια εγκαταλειφθεί οριστικά από τους κατοίκους τους και μόνο αγρίμια και άλογα βολτάρουν πια ανενόχλητα στα σοκάκια τους.

Οι δύο οικισμοί βρίσκονται σε ύψος 400-600 μέτρων στα στενά του ποταμού Νέστου, σε μικρή απόσταση από τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Αλεξανδρούπολης. Από τον σιδηροδρομικό σταθμό Σταυρούπολης, μονοπάτι που κινείται κυρίως παράλληλα με τις γραμμές, μας οδηγεί στον παλιό σταθμό Λιβερών και στη συνέχεια στο έρημο Κρωμνικό.

Από τη Σταυρούπολη εύκολα μπορεί ο επισκέπτης να προσεγγίσει το έρημο χωριό Καλύβα όπου διασώζονται μερικά πολύ εντυπωσιακά σπίτια.

Ακρως ενδιαφέρουσα είναι η ασφαλτοστρωμένη πλέον ορεινή διαδρομή (30 χλμ.) που ξεκινά από το χωριό Κομνηνά, στην περιοχή της Σταυρούπολης, και καταλήγει στους Τοξότες του Νέστου (13 χλμ. από Ξάνθη).

Με σύντομη παράκαμψη από την πορεία σας θα επισκεφθείτε το ερημωμένο χωριό Ιμερα (παλιά Σαλτικλή), όπου πλέον ζει μόνο ένας κτηνοτρόφος. Πραγματοποιώντας αυτήν την υπέροχη διάσχιση, ο επισκέπτης θα έρθει σε επαφή με το ακατέργαστο τοπίο των Στενών του Νέστου.

Βραχώνας Θεσπρωτίας, μπαλκόνι στο Ιόνιο

Αφήνοντας πίσω το καλοκαιρινό και θορυβώδες λιμανάκι των Σύβοτων, αρκούν μερικά χιλιόμετρα ανηφορικού δρόμου και όχι περισσότερα από 20 λεπτά διαδρομής για να μας φέρουν στον ξεχασμένο κόσμο του χωριού Βραχώνα. Αυτά τα χαλάσματα που βλέπουμε σήμερα, κατά την απογραφή του 1929 αποτελούσαν στέγη για 360 ανθρώπους που ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία, ενώ χρησιμοποιούσαν το μικροσκοπικό τότε λιμάνι των Σύβοτων για την επαφή τους με τα Ιόνια νησιά.

Με την είσοδο του 20ού αιώνα οι κάτοικοι του Βραχώνα άρχισαν σιγά σιγά να εγκαθίστανται στα αναπτυσσόμενα Σύβοτα. Το χωριό βρίσκεται σε ύψος 550 μέτρων σε ένα σκαλοπάτι του βουνού Βραχώνας, σε σημείο που προσφέρει ανεμπόδιστη θέα στις ακτές της Θεσπρωτίας, στους Παξούς, στην Κέρκυρα και στο Ιόνιο πέλαγος.

Σχεδόν στο σύνολό τους τα παλιά, πέτρινα σπίτια έχουν καταρρεύσει και διακρίνονται πλέον μόνο οι τοίχοι, οι περίτεχνες θολωτές είσοδοι, τμήματα των αυλών, τα πέτρινα πηγάδια και τα αλώνια. Τα περισσότερα χτίσματα ήταν διώροφα, κατασκευασμένα από πέτρα της περιοχής και χτίστηκαν κυρίως κατά τον 18ο αιώνα. Αν βρεθείτε καλοκαίρι ή άνοιξη στην περιοχή, αξίζει να ακολουθήσετε το μονοπάτι που αρχινά από τα Σύβοτα και καταλήγει στα χαλάσματα του Βραχώνα.

📍Κείμενο – φωτογραφίες: Θοδωρής Αθανασιάδης / viewsofgreece.gr