Φρίντριχ Ενγκελς: το alter ego του Μαρξ

Το πρώτο πράγμα που κάποιος μπορεί να σκεφτεί για τον Φρίντριχ Ενγκελς, έχοντας ακόμα και στοιχειώδη επαφή με το έργο του, είναι η ενότητα θεωρίας και πράξης που εκπροσωπούσε, κάτι ζητούμενο τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο ακόμα και στις μέρες μας.

Αναμφίβολα, υπήρξε το πρόσωπο που μαζί με τον Μαρξ διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό την επαναστατική θεωρία της εποχής τους. Συμμετείχαν ενεργά στις πολιτικές και φιλοσοφικές ζυμώσεις του καιρού τους και επιχείρησαν να εξοπλίσουν τους εργαζόμενους με τα αναγκαία εργαλεία για να καταργήσουν τα δεσμά τους.

Επέμειναν δε στη διαπίστωση-αφορισμό ότι αυτή η απελευθέρωση δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συμμετοχή των ίδιων, οι οποίοι είναι οι πραγματικοί πρωταγωνιστές.

Φέτος συμπληρώνονται διακόσια χρόνια από τη γέννηση του Ενγκελς και –σ’ αντίθεση με την αντίστοιχη επέτειο της γέννησης του Μαρξ– ο θόρυβος ήταν πολύ μικρότερος και οι εκδηλώσεις σαφώς λιγότερες.

Οι καλές εκδόσεις «Τόπος», με αφορμή αυτή την επέτειο, εξέδωσαν τα «Διαλεκτά κείμενα» του Φρίντριχ Ενγκελς. Μια ιδιαιτέρως επιμελημένη έκδοση που περιέχει επιστολές, ομιλίες και άρθρα του, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια πρώτη επαφή με το έργο του σπουδαίου επαναστάτη και θεωρητικού, ο οποίος –σημειωτέον– υπήρξε αυτοδίδακτος στη φιλοσοφία.

Αυτό που ξεχωρίζει το βιβλίο είναι το εξαιρετικά ενδιαφέρον εισαγωγικό δοκίμιο του Χρήστου Κεφαλή, ο οποίος υπογράφει και την πολύ καλή μετάφραση. Σ’ αυτό επιχειρεί να περιγράψει την πορεία διανοητικής, πολιτικής και φιλοσοφικής συγκρότησης του Ενγκελς μέσα από πραγματολογικά στοιχεία, αλλά και αναλύοντας βασικές πτυχές του συγγραφικού του έργου.

Ξεκινώντας από τα βιογραφικά του στοιχεία και πηγαίνοντας στη γνωριμία του με τον Κάρλ Μαρξ, περιγράφει το πώς η ζωή των δύο ανδρών «περιπλέχτηκε» τόσο πολύ που σε ορισμένες περιπτώσεις να θεωρείς ότι ισχύει ο τίτλος του εισαγωγικού δοκιμίου: «Φρίντριχ Ενγκελς: το alter ego του Μαρξ».

Χαρακτηριστικό του Ενγκελς, όπως και σε μεγαλύτερο βαθμό του Μαρξ –και όσο μπορούμε να το πούμε αυτό- είναι ότι ενσωμάτωνε τις βασικές γνώσεις της εποχής του, αποτελώντας τρόπον τινά ένα «καθολικό πνεύμα». Φυσικά με ανισομέρεια όσον αφορά τις φυσικές επιστήμες, την ιστορία, τη λογοτεχνία ή τη φιλοσοφία, αλλά πάντως προσπαθώντας διαρκώς να συμπληρώνει αυτά τα κενά και να εξελίσσει τις γνώσεις του στους τομείς που θεωρούσε ότι ήταν αιχμής για την εκάστοτε συγκυρία.

Οπως πολύ σωστά αναφέρεται στο εισαγωγικό δοκίμιο, «Στα ζητήματα που καταπιάστηκε ο Ενγκελς είπε –μέσες άκρες– εκείνο που μπορούσε και έπρεπε να ειπωθεί από τη σκοπιά του μαρξισμού, με βάση τη γνώση της εποχής του».

Η αναφορά αυτή γίνεται με βάση ερμηνείες που προσπάθησαν να αποδώσουν σε σημεία του έργου του, κυρίως στο «Αντι-Ντίρινγκ» και στη «Διαλεκτική της Φύσης», τις μετέπειτα στρεβλώσεις του μαρξισμού και τις μονομερείς «μεταφράσεις» του, οι οποίες οδήγησαν σε μια καρικατούρα Μαρξισμού-Λενινισμού και στη δογματοποίησή του από τον σταλινισμό, ο οποίος δημιούργησε το δικό του ιερατείο με τη δυνατότητα «αφορισμού» και εξόντωσης των «αιρετικών».

Αντίθετα, ο Ενγκελς, στο άρθρο του «Οι κομμουνιστές και ο Καρλ Χάιντσεν» λέει ρητά: «Ο κομμουνισμός δεν είναι ένα δόγμα, αλλά ένα κίνημα. Δεν προχωρά από αρχές, αλλά από γεγονότα. Οι κομμουνιστές δεν βασίζονται σ’ αυτή ή εκείνη τη φιλοσοφία ως σημείο εκκίνησής τους, αλλά σε ολόκληρη την πορεία της προηγούμενης ιστορίας και ιδιαίτερα στα πραγματικά αποτελέσματά της στις πολιτισμένες χώρες στην εποχή μας».

Η προσκόλληση αυτή στα «γεγονότα» και στα «στοιχεία» διατρέχει ολόκληρο το έργο του Ενγκελς –όπως και του Μαρξ– από τα πρώτα του βήματα με το βιβλίο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» μέχρι την επιμέλεια των δύο τελευταίων τόμων του «Κεφαλαίου» μετά τον θάνατο του συνεργάτη και φίλου του.

Στην ερμηνεία της ιστορικής πορείας, όπως αναφέρει στο Γράμμα στον J.Bloch (21 Σεπτεμβρίου του 1890), αφήνει ορθάνοιχτη την πόρτα στην ενδεχομενικότητα και στην πολλαπλότητα των πιθανών σεναρίων, γράφοντας: «Η ιστορία πλάθει τον εαυτό της με τέτοιο τρόπο, ώστε το τελικό αποτέλεσμα ξεπηδάει πάντα μέσα από συγκρούσεις πολλών ατομικών θελήσεων, που καθεμία τους πάλι έγινε ό,τι είναι χάρη σε πάμπολλες ειδικές συνθήκες ζωής. Ετσι, είναι αμέτρητες οι διασταυρούμενες ενέργειες και άπειρη η σειρά παραλληλόγραμμων δυνάμεων, μέσα από τις οποίες ξεπηδάει μια συνισταμένη – το ιστορικό γεγονός. Αλλά κι αυτό το ίδιο μπορεί πάλι να θεωρηθεί προϊόν μιας δύναμης που, κοιταγμένη στο σύνολό της, εργάζεται ασύνειδα και δίχως βούληση. Γιατί εκείνο που θέλει το κάθε άτομο εμποδίζεται από καθένα απ’ όλα τα άλλα και ό,τι προκύπτει είναι κάτι που δεν το θέλησε κανείς».

Δεν πρέπει να ξεχνάμε βέβαια και την μεγάλη αίσθηση γεωστρατηγικής που διέθετε ο Ενγκελς, ο οποίος έγραψε εκτεταμένα –για λογαριασμό του Μαρξ– περίφημες αναλύσεις για τις διεθνείς σχέσεις και τις πολεμικές συγκρούσεις της εποχής, αποκτώντας το προσωνύμιο «στρατηγός».

Τα όποια λάθη του Ενγκελς –τα οποία αφορούν κυρίως επιτεύγματα των φυσικών επιστημών- αφορούν τους περιορισμούς της εποχής του, αλλά και την πραγματικότητα ότι ένας και μόνο άνθρωπος είναι αδύνατο να ενσωματώσει πλήρως τη σύγχρονή του γνώση. Μια «Βίβλο» για να μπορούν να αντιμετωπίζουν τους εσωκομματικούς τους εχθρούς χρειάζονταν και χρειάζονται μόνο οι αμετανόητοι δογματικοί σταλινικού τύπου, τους οποίους είναι σίγουρο ότι θα αποκήρυσσαν, εάν ζούσαν σήμερα, οι Μαρξ και Ενγκελς.

Οι δύο κλασικοί του μαρξισμού προσέφεραν κάτι πολύτιμο στις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες, αλλά και στο επαναστατικό κίνημα, και αυτό δεν είναι άλλο από τη διαλεκτική μέθοδο: ένα μεθοδολογικό εργαλείο ανάλυσης και σύνθεσης που μπορεί να βοηθήσει αποφασιστικά στην ανθρώπινη χειραφέτηση, μακριά από μεταφυσικές και δογματικές παρερμηνείες.