Η πολιτική ήταν το κατεξοχήν πεδίο όπου ο ελιτισμός συγκρούστηκε κατά μέτωπο με τη δημοκρατία.
Υπό μια έννοια το πραγματικό σκάνδαλο, το μοναδικό σκάνδαλο, για τη δυτική σκέψη και τις εξειδικεύσεις της στη θεωρία και τις επιστήμες του ανθρώπου ήταν πάντοτε η δημοκρατία. Πιθανότατα δεν υπάρχει άλλο ζήτημα εμπρός στο οποίο να στέκουν όλοι και με τον ίδιο τρόπο αμήχανοι παρά αυτό της δημοκρατικής προϋπόθεσης: της θέσης δηλαδή πως όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως του οποιουδήποτε προσδιορισμού, είναι επαρκώς ικανοί να αυτοκυβερνώνται, να συμμετέχουν με άλλα λόγια ισότιμα στη διαχείριση των κοινών υποθέσεων.
Το να γίνει απροϋπόθετα δεκτή μια τέτοια πρόταση, με όλον τον οντολογικό και ανθρωπολογικό οπλισμό της, δεν είναι κάτι διόλου απλό, ακόμη και σε τούτη τη δημοκρατική κατά τα άλλα εποχή, ακόμη και από ετούτη την εκδημοκρατισμένη εν πολλοίς θεωρία. Το πράγμα δεν ήταν καθόλου απλό και περιπλέχτηκε ακόμη περισσότερο· ενώ η θεωρία πάσχιζε να παρουσιάσει μια ανθρωπότητα που μπορούσε να διασωθεί, την ίδια στιγμή βυθιζόταν ολοένα και περισσότερο στις καταθλιπτικές περιγραφές μιας ελλειμματικής ανθρώπινης φύσης.
Αν ο άνθρωπος ήταν φύσει ελλειμματικός, πώς θα μπορούσε η ανθρωπότητα να ανακάμψει; Η απάντηση που δόθηκε επιχείρησε το εξής: καθολίκευσε την ελλειμματικότητα και επιμέρισε τη δυνατότητα υπέρβασής της. Ετσι, η ανθρωπότητα θα διασωζόταν από τους λίγους, αυτή ήταν μια θέση με την οποία η απαισιόδοξη δυτική οντολογία μπορούσε πολύ εύκολα να συμπορευτεί.
Στην πολιτική τούτη η πρόταση δούλεψε εξαιρετικά και απέδωσε ώριμους καρπούς. Η πολιτική ήταν το κατεξοχήν πεδίο όπου ο ελιτισμός συγκρούστηκε κατά μέτωπο με τη δημοκρατία. Μια ερμηνεία που θα υποστήριζε ότι, για τη θεωρία, το μέρος εκείνο της ανθρωπότητας που παρέμενε ελλειμματικό και χωρίς προοπτική υπέρβασης ήταν κατά κύριο λόγο τα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας, οι πολλοί, ο λαός, οι φτωχοί, πιθανόν να είναι λίγο χυδαία, δεν είναι όμως άστοχη. Είναι μάλιστα τόσο εύστοχη, που η αρχική διατύπωση του σκανδαλώδους προβλήματος θα μπορούσε να επαναδιατυπωθεί ως εξής: το πραγματικό σκάνδαλο στην πολιτική φιλοσοφία και θεωρία ήταν η οντολογική και πολιτική ανατίμηση του πλήθους.
Ο Μαρξ το διατύπωσε με τη μορφή αινίγματος, γιατί είχε ανακαλύψει και τη λύση του: το κρυμμένο αίνιγμα των πολιτευμάτων είναι η δημοκρατία, έγραψε, και αυτή ήταν μια εκρηκτική θέση που ανατιμούσε οντολογικά και πολιτικά την κοινωνία, ακόμη και, ή ειδικά, έναντι του κράτους. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο μαρξισμός αρνήθηκε την πύρρειο λυσιτέλεια του ελιτισμού, κάθε άλλο! Και αν ο μαχητικός ελιτισμός του λενινισμού πάσχιζε να ανταποκριθεί στη ζοφερή πραγματικότητα της επανάστασης ο αλτουσεριανός ελιτισμός ήταν κλασικής κοπής, η αναγκαία απόληξη ιδιαίτερων θεωρητικών, επιστημολογικών και ανθρωπολογικών, προϋποθέσεων.
Ηταν, καταπώς φαίνεται, πολύ ευκολότερο για τον βρετανικό μαρξισμό να θυμηθεί ξανά το παλιό αίνιγμα και τη λύση του Μαρξ. Πιθανότατα το γεγονός ότι, για την ομάδα των μαρξιστών στους οποίους αναφερόμαστε, αυτοί ήταν ιστορικοί και όχι φιλόσοφοι θα πρέπει να έπαιξε τον ρόλο του. Και ιδού πως μεταφέρθηκε το σκάνδαλο της οντολογικής και πολιτικής ανατίμησης του πλήθους εντός του μαρξισμού: με το σκάνδαλο της δημοσίευσης της εργασίας του Ε. Π. Τόμσον για τη συγκρότηση της αγγλικής εργατικής τάξης. Η εργατική τάξη όχι απλώς αυτενεργούσε αλλά, μέσω της αυτενέργειάς της, συγκροτούνταν η ίδια ως τάξη, με άλλα λόγια αυτοσυγκροτούνταν!
Στο «Η ηθική οικονομία του πλήθους» ο Τόμσον επικεντρώνεται σε ένα από τα πεδία όπου εκδηλώνεται αυτή η αυτενέργεια, ενώ από τον τίτλο ήδη γίνεται σαφές τι ακριβώς σκέφτεται ο Τόμσον: Ο δράστης είναι πλήθος, όχι όχλος, ούτε μάζα. Αυτό το πλήθος σκέφτεται και πράττει, συγκροτημένα και συνεκτικά, με βάση μια οικονομική λογική και τούτη η λογική συγκροτείται εντός ενός ηθικού πλαισίου. Εκδηλώνεται δε με τη μορφή διαμαρτυριών και διεκδικήσεων, ταραχών με άλλα λόγια, που αποτελούσαν μια «ιδιαίτερα σύνθετη μορφή άμεσης λαϊκής κινητοποίησης, πειθαρχημένης και με ξεκάθαρες επιδιώξεις» (1). Ολα τούτα, όμως, σημαίνουν ότι ο άνθρωπος του 18ου αιώνα, συγκεκριμένα ο φτωχός Ευρωπαίος του 18ου αιώνα, θα πρέπει να ιδωθεί κάπως διαφορετικά σε σχέση με το πλάσμα που παρουσιάζει η ιστοριογραφία.
Ο Τόμσον, με παιγνιώδη διάθεση, διερωτάται πώς είναι δυνατόν σε μια εποχή όπου η ιστοριογραφία «συνυπάρχει με μια κοινωνική ανθρωπολογία όπως του Ντυρκέμ, του Βέμπερ ή του Μαλινόφσκι», όπου «γνωρίζουμε τα πάντα για το απείρως σύνθετο κοινωνικό ον, τον άνθρωπο της Μελανησίας», πώς είναι δυνατόν, όταν το ον αυτό «μετατρέπεται (στην ιστοριογραφία μας) στον Αγγλο ανθρακωρύχο του 18ου αιώνα», αυτός ο δεύτερος να παρουσιάζεται ως ένα πλάσμα που «χτυπάει σπασμωδικά την κοιλιά του και αντιδρά σε στοιχειώδη οικονομικά ερεθίσματα» (2)!
Τούτο το παράδοξο ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι «η φιλοσοφία δεν ταξιδεύει» θα του απαντούσε ο Ρουσό, όπως και να ’χει, όμως, ο Τόμσον μάς περιγράφει έναν άνθρωπο, τον φτωχό Αγγλο του 18ου αιώνα, που σκέφτεται, κρίνει και πράττει ως συνειδητός φορέας συγκεκριμένων πολιτισμικών και ηθικών παραδόσεων, ως μέρος μιας ευρύτερης κοινότητας που υπερασπίζεται τα δικαιώματά της στη βάση μιας προσδιορισμένης και εύλογης οικονομικής αντίληψης.
«Επί μακρόν», γράφει, «δεχόμασταν μια συντετμημένη και “οικονομιστική” εικόνα για τις ταραχές για τα τρόφιμα, ως μια άμεση, σπασμωδική και ανορθολογική αντίδραση στην πείνα» (3), και αυτό, μπορούμε να συμπληρώσουμε, είχε προετοιμαστεί από ένα δύσκαμπτο πλέγμα οντολογικών παραδοχών, δομικών για τη δυτική σκέψη, που θεωρούσαν τον άνθρωπο αφετηριακά ελλειμματικό και υποχρεούνταν, ως εκ τούτου, να διασώσουν την ανθρωπότητα μέσω ενός οντολογικού, ή και κατά συνθήκη, ελιτισμού.
Το πλήθος, οι κατώτερες τάξεις, οι φτωχοί, οι πολλοί, όπως ζουν και πράττουν στο έργο του Τόμσον, μας υπενθυμίζουν παρ’ όλα αυτά ότι ο ελιτισμός, όσο εκλεπτυσμένος, όσο ερεθιστικός, είναι ιστορικά ατεκμηρίωτος, συνεπώς πάντοτε αθεμελίωτος και καταχρηστικός.
*Μεταδιδακτορικός ερευνητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο
1. Στο βιβλίο, σ. 26.
2. Στο βιβλίο, σ. 25.
3. Στο βιβλίο, σ. 138.
Πηγή
Author:
