Σφυρηλατώντας μια νέα οπτική γλώσσα

«Το μηδέν σημαίνει “τίποτα”», έγραψε ο Ιάπωνας καλλιτέχνης Saburo Murakami (1925-1996) το 1953, «ξεκινήστε με “τίποτα”, εντελώς πρωτότυπα, χωρίς κάποιο τεχνητό νόημα». Τα λόγια του δίνουν το ακριβές στίγμα της αναζήτησης των δημιουργών της εποχής του.

Μετά τον ολέθριο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έρχεται η καθοριστική περίοδος της ανανέωσης και της οικοδόμησης και οι εικαστικοί δημιουργοί προσπαθούν να καθορίσουν το σήμα που θα εκπέμψει η γενιά τους, έχοντας αποτινάξει όλες τις αγκυλώσεις που κουβαλάνε από το παρελθόν.

Οι δημιουργοί διψασμένοι ψάχνουν να αρπάξουν την ευκαιρία για δημιουργία καθορίζοντας την οπτική ταυτότητα των έργων τους. Προσπαθούν με ανοιχτούς ορίζοντες και μέσα από ένα πρωτοποριακό πρίσμα να μηδενίσουν το κοντέρ, να ξεκινήσουν σφυρηλατώντας έργα ριζοσπαστικά, δημιουργώντας μια νέα οπτική γλώσσα μέσα από γεωμετρικά σχήματα και μορφές, επιδιώκοντας να μεταδώσουν καθολικά ιδανικά, αντικατοπτρίζοντας τη νέα ώθηση προς τα εμπρός της κοινωνίας.

Αυτή η εποχή ήταν μια περίπλοκη πολιτικά και οικονομικά περίοδος. Βρισκόμαστε μεταξύ του Ψυχρού Πολέμου και του μακαρθισμού, της μεταπολεμικής οικονομικής έκρηξης και της ανόδου του καπιταλισμού, και οι κοινωνικές δυνάμεις ξυπνούν από τον τρόμο, αποκτούν δυναμική η οποία αρχίζει να εμφανίζεται σε σχέδια και έργα που εφαρμόζουν την ίδια αίσθηση σωρευτικής σήμανσης και πληροφορίας η οποία πια γρήγορα διαχέεται στον κόσμο ολόκληρο, σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη.

Είναι ακριβώς το μέσον του 20ού αιώνα, ο ορίζοντας γεμίζει από προκλήσεις καθώς ο κόσμος αρχίζει να κινείται σε γοργούς ρυθμούς, με τις πληροφορίες να ταξιδεύουν αστραπιαία και τον κόσμο να στροβιλίζεται και να παρασύρεται στον καταναλωτισμό και τις ανέσεις. Η τέχνη και οι δημιουργοί οραματίζονται και περνούν σε μια ανανεωτική περίοδο. Καλλιτέχνες στις πέντε ηπείρους, σε διαφορετικούς γεωγραφικούς τόπους, από διαφορετικές γενιές και με διαφορετικά ερεθίσματα βρίσκουν με μια μυστική επιφοίτηση θαρρείς να μοιραστούν εικαστικά κοινές ιδέες, κοινό υλικό και τεχνοτροπία σε μια θαυμαστή διασύνδεση.

Χρησιμοποιούν το σχέδιο μιμούμενοι την εμφάνιση της γλώσσας, δανειζόμενοι το γκράφιτι και την καλλιγραφία της Ανατολής και τις παραδοσιακές τέχνες. Νέες τάσεις και τρόποι έκφρασης που φέρνουν την επανάσταση για να οδηγήσουν τις εικαστικές τέχνες στην επανεκκίνηση που ως πρωτοπορία θα φέρει την οικοδόμηση ενός νέου κόσμου, μιας νέας κοινωνίας του μέλλοντος.

Αυτήν την εποχή το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜοΜΑ) παρουσιάζει την έκθεση «Degree Zero: Drawing at Midcentury». Παρουσιάζει περίπου 80 σχέδια που έγιναν μεταξύ 1948 και 1961 αποκλειστικά από τη συλλογή του μουσείου, δίνοντας έμφαση στις κινήσεις και τις τεχνοτροπίες των δημιουργών, καθώς προέρχονται από διαφορετικές γεωγραφικές θέσεις του πλανήτη μας αλλά και από διαφορετικές γενιές και ηλικιακές ομάδες. Ομορφα, άμεσα και με ευθύ νόημα, τα έργα και τα σχέδια που δημιουργήθηκαν τότε ήταν το ιδανικό μέσο της «εκκίνησης» από το «σημείο μηδέν».

Με αυτήν την ώθηση που είναι κοινή στους καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο, το σχέδιο πήρε πολλές μορφές, από την αφαίρεση έως την εικονιστική απεικόνιση και από την παρουσίαση και τις εγκαταστάσεις μέχρι τα σκληρά γλυπτά.

Είτε πρόκειται για εγχάρακτα γκράφιτι, είτε για καλλιγραφία επαναλαμβανόμενου βρόχου, είτε για αφαιρετικά γεωμετρικά σχήματα ή για «καταγραφή κίνησης» μέσω της σήμανσης στο έργο, αυτά τα δημιουργήματα μοιράζονται παρόμοιες εννοιολογικές και υλικές ανησυχίες των δημιουργών τους που εκδηλώθηκαν μέσα από διαφορετικά μέσα.

Ακολουθώντας χρονικά μια παγκόσμια προσέγγιση των δημιουργών, η έκθεση περιλαμβάνει Αμερικανούς καλλιτέχνες όπως οι Λουίζ Μπουρζουά (Louise Bourgeois 1911-2010), Τζάκσον Πόλοκ (Jackson Pollock 1912-1956), Ελσγουορθ Κέλι (Ellsworth Kelly 1923-2015) και Sari Dienes (1898-1992). Ευρωπαίους δημιουργούς συμπεριλαμβανομένων των Ολλανδών Καρέλ Απέλ (Karel Appel 1921-2006), Βίλεμ ντε Κούνινγκ (Willem de Kooning 1904-1997), των Γάλλων Ζαν Ντιμπιφέ (Jean Dubuffet 1901-1985), Ανρί Ματίς (Henri Matisse 1869-1954) και των Ελβετών Sonja Sekula (1918-1963) και Αλμπέρτο Τζιακομέτι (Alberto Giacometti 1901-1966).

Καλλιτέχνες της Λατινικής Αμερικής, συμπεριλαμβανομένων των Βραζιλιάνων Hércules Barsotti (1914-2010), Willys de Castro (1926-1988), του Κολομβιανού Eduardo Ramirez Villamizar (1922-2004 και του Ιταλοβραζιλιάνου μοντερνιστή Αλφρέντο Βόλπι (Alfredo Volpi 1896-1988).

Επίσης εκτίθενται έργα από Ασιάτες εικαστικούς όπως της πρωτοπόρου Γιαπωνέζας Γιαγιόι Κουσάμα (Yayoi Kusama 1929), του Κορεάτη Joong Seop Lee (1916-1956), των Γιαπωνέζων Saburo Murakami και Morita Yasuji (1912-1959).

Βέβαια δεν θα μπορούσε να λείψει από αυτήν την παρουσίαση ο Νιγηριανός καλλιτέχνης Ούτσε Οκέκε (Uche Okeke 1933-2016), του οποίου η πρακτική της σχεδίασης μοιάζει με την παραδοσιακή τέχνη των Igbo (εθνότητα της Νιγηρίας και της Γουινέας στην κεντρική Αφρική), για να προβληθεί η πραγματικά μοντέρνα αφρικανική τέχνη. Μάλιστα εκτίθεται και ένα έργο του που παρουσιάζεται για πρώτη φορά καθώς αποκτήθηκε από το μουσείο το 2015.

Η περίοδος που διερευνάται στην έκθεση φέρνει το καλλιγραφικό σχέδιο όπως προέκυψε στον άξονα των αμερικανικών, ευρωπαϊκών και ασιατικών πρακτικών, μια στιγμή μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η «εθνική ταυτότητα» άρχισε πια να «ξεθωριάζει». Μια έκθεση ιαπωνικής καλλιγραφίας του 1954 στο MoMA αντανακλούσε το ενδιαφέρον για αυτό που στο δελτίο Τύπου αναφερόταν ως «αυτή η νέα αφηρημένη καλλιγραφία». Τότε ήταν που το μουσείο απέκτησε διάφορα σχέδια από Ιάπωνες και έργα Αμερικανών εικαστικών.

Αν και αυτοί οι τρόποι σχεδίασης συχνά συνδέονται με την αφαίρεση, οι επαναλαμβανόμενες γραμμές και τα μοτίβα αναπτύχθηκαν εξίσου αυτά τα χρόνια στην υπηρεσία της εικαστικής διαμόρφωσης, καθώς ταυτόχρονα περιγράφουν και «αποπνέουν» την ανθρώπινη φιγούρα μέσω μιας γραφικής γλώσσας.

Πολλοί από τους καλλιτέχνες που χρησιμοποίησαν τη γεωμετρική αφαίρεση είδαν αυτή τη γλώσσα ως ευκαιρία να αναδιαμορφώσουν όχι μόνο το άτομο αλλά και την κοινωνία στο σύνολό της. Η ανάπτυξη αυτού του οπτικού λεξιλογίου όπως διαπιστώνουμε μέσα από τα έργα βασίστηκε σε ένα δίκτυο διεθνών ανταλλαγών και επικοινωνίας μεταξύ Λατινικής Αμερικής, Παρισιού και Νέας Υόρκης.

Στην έκθεση αντιπροσωπεύονται επίσης διάφορες προσεγγίσεις για το τοπίο, με αφαιρετικά αστικά συμπλέγματα, φανταστικές απεικονίσεις ανθρωπογενών παρεμβάσεων αλλά και οργανικές μελέτες πάσης φύσεως όντων σε χώρους και εγκαταστάσεις.

Καθώς η δεκαετία του 1950 περνά και η δεκαετία του ’60 φτάνει, η ιδέα της αναπαράστασης γίνεται όλο και πιο έμμεση μέσα από την πρακτική του σχεδίου. Περνάμε στον ακτιβισμό με σχέδια δυναμικά και το ίδιο αποτελεσματικά μέσα από εξπρεσιονιστικές προσεγγίσεις.

Διακρίνουμε με θαυμασμό τα υπέροχα σχέδια ρευστού μελανιού του Ματίς από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 αλλά και τη γραπτή αλληλογραφία μεταξύ της Τζόρτζια Ο’Κιφ (Georgia O’Keeffe 1887-1986) και της Γιαγιόι Κουσάμα, τονίζοντας τις σχέσεις μεταξύ καλλιτεχνών διαφορετικών γενεών, καθώς αυτή η μακρά δεκαετία ξεπέρασε τις εικαστικές εμμονές αφού δεν ήταν αποκλειστικά και μόνο μια ζωγραφική περίοδος.

Λόγω της πανδημίας COVID-19 και της δυσκολίας στις μετακινήσεις, στο μουσείο μπορούμε να ξεναγηθούμε και διαδικτυακά σε αυτήν τη μεγάλη έκθεση που ήρθε να τιμήσει όλους αυτούς τους ριζοσπάστες οραματιστές.

Ολοι θαυμαστοί καλλιτέχνες με αλλιώτικη αφετηρία, διαφορετικές καταγωγές, καταβολές και ηλικία, με ένα κοινό όραμα που συμπυκνώνεται στο γραπτό του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν-Πολ Σαρτρ (1905-1980) για το έργο του Τζιακομέτι το 1948, ότι «κάποιος πρέπει να ξεκινήσει ξανά από το μηδέν», αλλά και στα λόγια του νεαρού γλύπτη Claes Oldenburg (1929) όταν παρουσίαζε τον εαυτό του και το έργο του στη Νέα Υόρκη το 1961, πως εργάζεται «για μια τέχνη που μεγαλώνει χωρίς να ξέρει ότι είναι τέχνη, μια τέχνη που έχει την ευκαιρία να έχει ως σημείο εκκίνησης το μηδέν».

📍 «Degree Zero: Drawing at Midcentury». Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜΑ). Μέχρι 6 Φεβρουαρίου 2021.

📍 Μένουμε ασφαλείς, μένουμε σπίτι! Λόγω της πανδημίας ξεναγούμαστε και απολαμβάνουμε διαδικτυακά εκθέσεις και συλλογές στο μουσείο και παίρνουμε μέρος σε online ξεναγήσεις και εκδηλώσεις.