«Ο άνθρωπος γεννήθηκε για να κάνει την υπέρβαση»

Τι σημαίνει πρωτοποριακό σινεμά; Πώς μπαίνει το «φανταστικό» μέσα σ’ αυτό; Τι εννοούμε λέγοντας «φανταστικό σινεμά»; Είναι απλά ένα καταπληκτικό, υπέροχο, φανταστικό σινεμά; Ή μήπως σχετίζεται με κάτι εντελώς διαφορετικό, πιο βαθύ και προσωπικό; Είναι πράγματι το πιο επιδραστικό είδος κινηματογράφου και γιατί;

Οι ερωτήσεις αυτές δεν δίνουν την αφορμή για να γίνει η οικονομική μας κατάσταση καλύτερη, ούτε λύνουν παγκόσμια προβλήματα. Ωστόσο, αν αναλογιστεί κανείς πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς την καλλιτεχνία, χωρίς το σινεμά εν προκειμένω, ίσως κατανοήσουμε ότι θα ήταν σχεδόν αβίωτη. Πόσο μάλλον αν λείψει το… φανταστικό.

Ο Δημήτρης Παναγιωτάτος διδάσκει κινηματογράφο, είναι σκηνοθέτης και έχει αφιερώσει την καλλιτεχνική ζωή του σε αυτό που ονομάζεται «σινεμά του φανταστικού». Στο 11ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου που διοργανώνει η Ταινιοθήκης της Ελλάδας (ήδη ξεκίνησε δωρεάν και διαδικτυακά) ο ίδιος ανέλαβε τον συγκεκριμένο τομέα, επιλέγοντας ταινίες του φανταστικού Ελλήνων δημιουργών.

«Είναι πάρα πολύ καλό το αφιέρωμα αυτό που γίνεται φέτος για 11ο χρόνο από την Ταινιοθήκη» μας λέει. «Το πρωτοποριακό στο σινεμά μπορεί να σημαίνει τα πάντα και τίποτα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο του πρωτοποριακού μπαίνουν πολλά πράγματα: καταρχάς μιλάμε για πειραματικό κινηματογράφο. Εναν κινηματογράφος που πειραματίζεται πάνω στη μορφή και δεν είναι άμεσα εμπορικός. Γι’ αυτό και ταινίες αυτού του είδους, στην αρχή τους τουλάχιστον, παίζονταν σε λέσχες, γκαλερί κ.λπ. Και δεν είναι άμεσα αναπαραστατικός, όπως είναι ο κινηματογράφος μυθοπλασίας».

Το 11ο Φετσιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου (16-26/10), πέραν του ότι γίνεται για πρώτη φορά δωρεάν και διαδικτυακά, έχει διευρύνει κάπως τις θεματικές του και έτσι μπορούμε να δούμε: ένα αφιέρωμα στον Μπορίς Βιάν, με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του, με μια επιλογή από ντοκιμαντέρ, κινηματογραφικές διασκευές των έργων του και μικρού μήκους ταινίες. Αποκατεστημένες κόπιες («Απάχηδες των Αθηνών», «Εξολοθρευτής Αγγελος» κ.ά.), ταινίες καινοτόμων σκηνοθετών (Αντριου Κέτινγκ, Ρενέ Βιενέ, Μπερτράν Μαντικό, Χάρμονι Κορίν κ.ά.), ταινίες από το σύγχρονο πορτογαλικό σινεμά αλλά και ταινίες από την πρώιμη περίοδο (1920-1940) έως τον πιο σύγχρονο ανεξάρτητο αφροαμερικανικό κινηματογράφο (1960-1990).

Και φυσικά, το Αφιέρωμα στον Ελληνικό Κινηματογράφο του Φανταστικού, ένα είδος που μπορεί να μην αναπτύχθηκε όσο άλλα στη χώρα μας, ωστόσο έδωσε σημαντικά δείγματα.

Ο Δημήτρης Παναγιωτάτος επέλεξε τις ταινίες αυτές, ο ίδιος τέτοιο σινεμά κάνει και έχει κάνει και το ντοκιμαντέρ «Ξένες σε ξένη χώρα» (2009) για το ελληνικό φανταστικό σινεμά.

«Για την Ταινιοθήκη επέλεξα 11 ταινίες που καλύπτουν όλες σχεδόν τις κατηγορίες του είδους» μας λέει. «Το ανοίκειο (“Απεταξάμην” της Φρίντας Λιάππα, “Κρυστάλλινες Νύχτες” της Τώνιας Μαρκετάκη, “Ιδιότητες του 2” του Αχιλλέα Κυριακίδη), το φάνταζι (“Το όνειρο του σκύλου” του Αγγελου Φραντζή), την αλληγορία συνδυασμένη με ένα δυστοπικό μέλλον (“Καμιά συμπάθεια για τον διάβολο” του Δημήτρη Αθανίτη), την επιστημονική φαντασία (με τις ντελιριακές παρωδίες του “Δράκουλα των Εξαρχείων” του Νίκου Ζερβού και “Η επίθεση του γιγαντιαίου μουσακά” του Πάνου Κούτρα), τα επικίνδυνα παιχνίδια του μυαλού (“Ευρυδίκη Β.Α.2037” του Νίκου Νικολαΐδη, “Στη σκιά του φόβου” του Γιώργου Καρυπίδη). Ή, ακόμα, τον συνδυασμό φανταστικού και φιλμ νουάρ (“Η νύχτα με τη Σιλένα”, που είναι δική μου ταινία) ή φανταστικού και ψυχολογικού θρίλερ (“Ιστορία 52” του Αλέξη Αλεξίου)».

«Μεταξύ αυτών υπάρχουν ταινίες που έχουν παιχτεί ελάχιστα έως καθόλου, έχουν γίνει με πολλή αγάπη και ελάχιστα χρήματα σε εποχές δύσκολες και με στερεότυπα και αμφισβήτηση για το είδος» διευκρινίζει.

Ποιο είναι, όμως, ακριβώς αυτό το είδος; Τι είναι τέλος πάντων το «Φανταστικό Σινεμά»;

«Το φανταστικό είναι ένα επίθετο που εκφράζει θαυμασμό ή το χρησιμοποιούμε για να το αντιπαραβάλουμε με το πραγματικό» εξηγεί ο Δ. Παναγιωτάτος. «Αλλά εδώ το φανταστικό είναι κάτι άλλο. Πρόκειται για είναι κινηματογραφικό είδος, όπως το γουέστερν, η κωμωδία, κ.λπ. Ξεκίνησε από τη λογοτεχνία και συγκεκριμένα από τον 19ο αιώνα, όπου πραγματικά εκεί είχε και την πιο πλούσια, τη μεγαλύτερη ανάπτυξή του. Είχαμε τον γαλλικό ρομαντισμό, τον γερμανικό ρομαντισμό, ακόμα και τον αμερικανικό, ενώ στην Αγγλία είχαμε το γκόθικ με τη Μέρι Σέλεϊ, τις αδελφές Μπροντέ. Ο ρομαντισμός γέννησε το φανταστικό και ήταν ένα είδος ανατρεπτικό. Ο ρομαντισμός δεν είναι οι ρομαντικοί έρωτες, αλλά μια ρήξη, μια ανατροπή: οι καλλιτέχνες, από χαϊδεμένα παιδιά της αριστοκρατίας, με την άνοδο της αστικής τάξης έγιναν παραπαίδια. Αυτό γέννησε τον ρομαντισμό ως αντίδραση σε αυτή την κατάσταση. Γι’ αυτό και τα θέματά τους ήταν ακραία, με έντονη την τάση επιστροφής στο παρελθόν, γιατί εκεί ήταν η δόξα τους. Ηταν η αντίδρασή τους στη νέα πραγματικότητα την οποία αρνούνταν να αποδεχθούν. Γι’ αυτό και στράφηκαν στο ποτό, στα ναρκωτικά, στο όπιο. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Μποντλέρ μετέφρασε όλα τα έργα του Εντγκαρ Αλαν Πόε, τον οποίο θαύμαζε πάρα πολύ.

»Αργότερα, με την έλευση της βιομηχανικής επανάστασης, το γκόθικ ως ρεύμα τόνιζε πως αν αυτός είναι ο πολιτισμός σας, εμείς επιλέγουμε να είμαστε απολίτιστοι. Αν αυτό είναι το φως, εμείς θέλουμε το σκοτάδι. Ο Φρανκενστάιν της Μέρι Σέλεϊ έκανε κάποια επιτυχία όταν κυκλοφόρησε (1818), αλλά τώρα αντιλαμβανόμαστε τη δύναμη αυτού του κειμένου, με την αντιδιαστολή επιστήμης και ηθικής κ.λπ. Δεν είναι τυχαίο ότι όλα αυτά συνδέθηκαν με το αίσθημα του φόβου, του τρόμου -θέμα που ανάπτυξε αργότερα ο Φρόιντ με τη μελέτη του για το ανοίκειο, που είναι ένας ύμνος στη λογοτεχνία του φανταστικού (π.χ. «Δρ Τζέκιλ και Μίστερ Χάιντ»). Ταυτόχρονα, στις ιστορίες τους σκέφτονται τον θάνατο, έρχονται πολύ κοντά σε αυτόν, αλλά υπάρχει και μια υπέρβαση. Πολλές φορές υπάρχουν κάποιοι που δεν είναι ούτε πεθαμένοι, ούτε ζωντανοί -βρίσκονται κάπου ενδιάμεσα, όπως οι βρικόλακες.

»Το σινεμά ήταν ιδανικό να μεταφέρει αυτό το κλίμα, το παιχνίδι θανάτου – ζωής, φωτός – σκότους, γιατί πραγματώνεται μέσα σε μια σκοτεινή αίθουσα» συνεχίζει. «Χάρη στο φανταστικό, ο κινηματογράφος άρχισε να γίνεται τέχνη: η φωτογραφία των αδελφών Λιμιέρ είναι νατουραλιστική, αλλά η φωτογραφία των εξπρεσιονιστών (Γερμανία 1913-1918) δείχνει όχι αυτό που υπάρχει, αλλά αυτό που μπορούμε να φανταστούμε («Το εργαστήριο του δρα Καλιγκάρι», «Νοσφεράτου» κ.ά.). Με τον εξπρεσιονισμό γεννιέται το φανταστικό.

»Μετά ήρθε ο σουρεαλισμός, ο οποίος προχώρησε ακόμα περισσότερο το φανταστικό. Στον εξπρεσιονισμό από κάπου εισχωρεί το παράλογο και αυτό προκαλεί αναστάτωση, ακριβώς γιατί συγκρούεται με τη λογική. Στον σουρεαλισμό, το παράλογο γίνεται αποδεκτό, δεν έρχεται σε σύγκρουση με τη λογική, ρεαλιστικό και μη ρεαλιστικό είναι ένα. Στη συνέχεια είναι ο κλάδος της επιστημονικής φαντασίας που είχε πολύ μεγάλη επιτυχία και τέλος οι ταινίες “φάντασι”, όπως “Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών”, οι ταινίες με ηπερήρωες, με ήρωες των κόμικς, κ.λπ. Εκεί δεν έχουμε έναν πραγματικό κόσμο στον οποίο υπεισέρχεται κάτι εξωπραγματικό, αλλά ολόκληρος ο κόσμος είναι εξωπραγματικός, όπου ό,τι και να γίνει είμαστε έτοιμοι να το αποδεχθούμε, όπως συμβαίνει και με τα παραμύθια ή τα όνειρα (“Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων”).

»Ολα αυτά είναι υπερβάσεις: ο τρόμος, υπέρβαση του θανάτου, η επιστημονική φαντασία, υπέρβαση του ανθρώπου μέσω της τεχνολογίας, στους σουρεαλιστές είναι η υπέρβαση μέσω του μυαλού και τέλος, στο “φάντασι” είναι η υπέρβαση μέσω της δύναμης του υπερήρωα… Ο άνθρωπος γεννήθηκε για να κάνει την υπέρβαση, όχι για να δέχεται τα πράγματα όπως είναι. Αυτό είναι για μένα στάση ζωής, όχι μόνο τέχνης. Υπέρβαση σε όλα. Συνεπώς θεωρώ ότι είναι το πιο επαναστατικό είδος… Η Εύα Στεφανή το έχει πει εξαιρετικά: «Η υπέρβαση είναι ο σκοπός του ανθρώπου»!».

📍 Το 11ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου από την Ταινιοθήκη της Ελλάδας πραγματοποιείται δωρεάν και διαδικτυακά 16-26/10. Επίσης στην ιστοσελίδα του φεστιβάλ θα βρείτε τα πάντα για τη διοργάνωση.