Ο Αυστριακός φιλόσοφος Καρλ Πόπερ είχε προτείνει έναν πολύ απλό ορισμό της δημοκρατίας: την όριζε ως μια μέθοδο που εξασφαλίζει την εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία χωρίς αιματοχυσία. Η πρόσφατη βίαιη εισβολή στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ κατέδειξε ωστόσο ότι αυτός ο μινιμαλιστικός ορισμός της δημοκρατίας αποκαλύπτεται ανεπαρκής και ακατάλληλος μπροστά σε ένα πρόβλημα που εμφανίζεται σήμερα όχι μόνο στην Αμερική, αλλά και σε άλλα μέρη του κόσμου: την άνοδο στην εξουσία πολιτικών δυνάμεων που δεν πιστεύουν στις δημοκρατικές αρχές και καταστρατηγούν τις θεσμικές και νομικές εγγυήσεις της ελευθερίας.
Οι εκλογικές επιτυχίες αυτών των δυνάμεων ευνοούν την ανάπτυξη αντιδημοκρατικών κινημάτων, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο που οδηγεί στην τυραννία.
Τον κίνδυνο αυτόν είχε διαβλέψει έγκαιρα ο Αμερικανός ιστορικός Τίμοθι Σνάιντερ. Μετά την εκλογή του Τραμπ στην προεδρία της Αμερικής ο Σνάιντερ έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου γράφοντας το βιβλίο «Απέναντι στην τυραννία» (μετάφραση: Κατερίνα Σχινά, εκδόσεις Παπαδόπουλος 2017). Ο Αμερικανός ιστορικός αντλούσε «20 μαθήματα από τον 20ό αιώνα» και ταυτόχρονα έδινε 20 συμβουλές, προκειμένου να αποτραπεί αυτό που είχε συμβεί στο παρελθόν, δηλαδή η σταδιακή διολίσθηση από τη δημοκρατία προς την τυραννία. Το αντίδοτο στη διάδοση του ιού του αυταρχισμού, που είναι πάντοτε παρών σε όλα τα δημοκρατικά καθεστώτα, είναι κυρίως η αντίδραση των πολιτών, η οποία εκδηλώνεται και με την υιοθέτηση ορισμένων ενάρετων συμπεριφορών.
Για να είναι αποτελεσματική η πάλη για την υπεράσπιση της δημοκρατίας, πρέπει να βασίζεται στα μαθήματα της ιστορικής εμπειρίας: «Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, σίγουρα όμως διδάσκει». Μας βοηθάει να κατανοήσουμε τα προβλήματα και λειτουργεί ως προειδοποίηση. Εξάλλου, θυμίζει ο Σνάιντερ, είναι παλαιά δυτική παράδοση να ανατρέχουμε στην Ιστορία, όταν η πολιτική μας τάξη μοιάζει να βρίσκεται σε κίνδυνο. Αυτό καταδεικνύουν, για παράδειγμα, οι προβληματισμοί των Ιδρυτών Πατέρων της αμερικανικής δημοκρατίας, οι οποίοι θεμελίωσαν το δικό τους σύστημα δημοκρατικών εγγυήσεων με το βλέμμα τους στραμμένο στις αιτίες της αποτυχίας των αρχαίων δημοκρατιών της Αθήνας και της Ρώμης. Σήμερα αντίθετα, σημειώνει ο Σνάιντερ, θεωρούμε εσφαλμένα ότι η πολύχρονη δημοκρατική μας παράδοση μπορεί να μας προστατεύει αυτόματα από τον κίνδυνο της τυραννίας. Τι μας διδάσκει όμως ο εικοστός αιώνας; Ακριβώς στις τρεις κύριες περιόδους κατά τις οποίες η δημοκρατία φαινόταν να έχει θριαμβεύσει, στις περιόδους μετά το 1918, το 1945 και το 1989, πολλές δημοκρατίες απέτυχαν «κάτω από συνθήκες οι οποίες, σε κάποιες σημαντικές πλευρές τους, μοιάζουν αρκετά με τις σημερινές».
Στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 πολλές ευρωπαϊκές δημοκρατίες κατέρρευσαν, ενώ σήμερα η φιλελεύθερη δημοκρατία απειλείται σε πολλές χώρες του κόσμου. Τα μαθήματα της ιστορικής εμπειρίας μεταφράζονται από τον Σνάιντερ σε αντίστοιχες συμβουλές, σε προτροπές για συνειδητή και ενεργητική συμμετοχή στη δημόσια ζωή. Χρειάζεται να καταπολεμηθούν η αδιαφορία για την πολιτική, ο εφησυχασμός, η διανοητική νωθρότητα και η αδράνεια. Επιβάλλεται η διαρκής επαγρύπνηση απέναντι στους κινδύνους αυταρχικών εκτροπών. Ορισμένες από τις προτροπές του Σνάιντερ αναφέρονται στις σχέσεις των πολιτών με τους θεσμούς. «Μην υπακούετε εκ των προτέρων», γράφει, γιατί η προκαταβολική υπακοή και η πειθήνια συμμόρφωση διευκολύνουν την επιβολή και την εδραίωση αυταρχικών καθεστώτων.
«Υπερασπιστείτε τους θεσμούς», γιατί οι θεσμοί χάνουν τη ζωτικότητα και τη λειτουργικότητά τους όταν οι πολίτες μένουν παθητικοί και αδιάφοροι ή όταν δεν μάχονται για να τους προστατεύσουν από αντιδημοκρατικές επιθέσεις. Αναγκαία είναι επίσης η υποστήριξη του πολιτικού πλουραλισμού και η υπεράσπιση των κανόνων των δημοκρατικών εκλογών. Οι δημοκρατικές αρχές απειλούνται από την ολιγαρχία του πλούτου και διαβρώνονται από τις μεγάλες οικονομικές ανισότητες. Η αρχή της πολιτικής ισότητας παραβιάζεται κατάφωρα όταν οι πλούσιοι χρηματοδοτούν τις πολιτικές εκστρατείες, αποκτώντας έτσι πολύ μεγαλύτερη εκλογική δύναμη από τους άλλους πολίτες. Αλλες συμβουλές του Σνάιντερ αναφέρονται στις συμπεριφορές των ατόμων, που καλούνται να αναλάβουν τις δικές τους ευθύνες «για το πρόσωπο που θα έχει ο κόσμος». Οι ατομικές μας επιλογές, το τι λέμε και το τι κάνουμε καθημερινά, μετρούν πάρα πολύ. Από αυτές κρίνεται συχνά η ανθεκτικότητα και η επιβίωση των δημοκρατικών πολιτικών συστημάτων.
Ο Σνάιντερ υπογραμμίζει επίσης τη σημασία που έχει η αφοσίωση κάθε πολίτη στην έντιμη άσκηση του επαγγέλματός του. Η τήρηση της επαγγελματικής δεοντολογίας μπορεί να αποτελέσει έναν φραγμό στις παραβιάσεις της δημοκρατικής νομιμότητας. Η εμφάνιση παραστρατιωτικών ομάδων και η χρήση της βίας και των όπλων είναι ανησυχητικά προμηνύματα, που υπαγορεύουν την ανάγκη δημοκρατικής κινητοποίησης. Αντί να ακολουθεί τη μάζα, ο συνειδητός πολίτης καλείται να ορθώσει το ανάστημά του, να ξεχωρίσει από το πλήθος και να ενσαρκώσει το παράδειγμα της αξιοπρέπειας και της αντίστασης. Ο πειρασμός του αυταρχισμού τρέφεται από τις υπεραπλουστευτικές ερμηνείες της πολύπλοκης σύγχρονης πραγματικότητας. Γι’ αυτό ο Σνάιντερ μας καλεί να απεξαρτηθούμε από το διαδίκτυο και να στραφούμε στα βιβλία. Αντί να μένουμε καθηλωμένοι μπροστά στις τηλεοπτικές οθόνες, χρειάζεται να εξοπλιστούμε διανοητικά, να ανακαλύψουμε τον πλούτο της γλώσσας και του κριτικού στοχασμού. Αυτό που προέχει είναι να μάθουμε να διακρίνουμε την αλήθεια από το ψεύδος. Μια έρευνα κατέδειξε ότι κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 2016 το 78% των ισχυρισμών του Τραμπ ήταν ψευδείς.
Για να μην υποταγούν στην τυραννία του προπαγανδιστικού ψεύδους, οι πολίτες καλούνται να ερευνούν, να ξοδεύουν περισσότερο χρόνο για να διαβάζουν βιβλία και μακροσκελή άρθρα, να προσπαθούν να ανακαλύψουν μόνοι τους την αλήθεια, να μη σπεύδουν να υιοθετήσουν όσα κυκλοφορούν στο διαδίκτυο. Και βέβαια να προσέχουν όσα διακινούν οι ίδιοι και μοιράζονται με άλλους. Αυτό που σήμερα αποκαλούμε «μετα-αλήθεια» δεν είναι καινοφανές φαινόμενο. Ο Χίτλερ βασιζόταν στη διαρκή επανάληψη ψευδών, σε απατηλά συνθήματα και μύθους, που του εξασφάλιζαν πιστούς και υποταγμένους οπαδούς. Η μετα-αλήθεια, συμπεραίνει ο Σνάιντερ, «είναι το προστάδιο του φασισμού». Αναπόσπαστο στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη, του υπεύθυνου μέλους της κοινωνίας, είναι η επικοινωνία και η συνομιλία με τους άλλους, η ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης και συνεργασίας, η δημιουργία φιλικών δεσμών. Για να είναι όμως αποτελεσματική η αντίσταση στον αυταρχισμό, χρειάζεται και η ενσώματη παρουσία των πολιτών στον δημόσιο χώρο, η οργάνωση της συλλογικής διαμαρτυρίας και η κινητοποίηση στους δρόμους.
Την ελευθερία την υπερασπιζόμαστε και όταν ενεργοποιούμαστε σε οργανώσεις και συμμετέχουμε σε πρωτοβουλίες που υπηρετούν και προάγουν το κοινό καλό. Οταν ακούμε να επαναλαμβάνονται συχνά από τους κυβερνώντες οι λέξεις «εξτρεμισμός», «τρομοκρατία», «έκτακτη ανάγκη», πρέπει να επαγρυπνούμε γιατί αυτή η ρητορική υποδηλώνει συνήθως την πρόθεση της εξουσίας να καταπνίξει την ελευθερία στο όνομα της «ασφάλειας». Ο Σνάιντερ καλεί τους Αμερικανούς να είναι πατριώτες, να αγαπούν δηλαδή την πατρίδα τους και να δείχνουν τον καλύτερο εαυτό τους για να τη στηρίζουν, διαπνεόμενοι ταυτόχρονα και από οικουμενικές αξίες. Ο Τραμπ, σημειώνει, «είναι εθνικιστής, πράγμα που δεν είναι καθόλου το ίδιο με το να είναι πατριώτης. Ενας εθνικιστής μάς ενθαρρύνει να είμαστε ο χειρότερος εαυτός μας και στη συνέχεια μας λέει ότι είμαστε οι καλύτεροι».
Πηγή
Author: Θανάσης Γιαλκέτσης
