Καστροπολιτείες της ηπειρωτικής Ελλάδας

Διάσπαρτη από κάστρα η ηπειρωτική Ελλάδα. Τα περισσότερα οχυρωματικά έργα των αρχαίων και πρώτων βυζαντινών χρόνων υπέκυψαν στα στοιχεία της φύσης αλλά και στην πολεμική μάνητα των ανθρώπων.

Η πλειονότητα αυτών που διασώζονται σήμερα χτίστηκαν κυρίως από τους Φράγκους, τους Ενετούς και τους Δεσπότες του Βυζαντίου κατά την τελευταία πολυτάραχη φάση της βυζαντινής αυτοκρατορίας ανάμεσα στο 1204 και το 1453.

Αυτοί οι αγέρωχοι βιγλάτορες έχουν δει πολλά με τα μάτια τους. Αιματηρές πολιορκίες, ριψοκίνδυνα ρεσάλτα, νίκες και αλώσεις, ήττες, προδοσίες και σφαγές.

Για αιώνες αποτελούσαν «το κέντρο του κόσμου» και σημείο αναφοράς για την περιοχή όπου ήταν χτισμένα.

Αλλοτε στέγαζαν την πιο στυγνή τυραννία, ενώ άλλες φορές πάλι, όταν γίνονταν επιδρομές, πίσω από τα στιβαρά τους τείχη ζητούσε καταφύγιο και σωτηρία ο ταλαίπωρος λαός.

Ζωντανές μνήμες

Πολλά από αυτά, απομεινάρια του Μεσαίωνα, άδεια πια από ζωή και χωρίς τη φροντίδα του ανθρώπινου χεριού, αποσαθρωμένα από τη μανία των καιρικών φαινόμενων και τη λησμονιά του χρόνου, βιώνουν έρημα τη φθορά και σβήνουν σταδιακά από τον χάρτη των ανθρώπινων δημιουργημάτων. Κάποια άλλα, χτισμένα σε απόκρημνα σημεία, χαρακτηρίστηκαν νωρίς ως αρχαιολογικοί χώροι και το υπουργείο Πολιτισμού φρόντισε για τη μερική ή και γενική σε πολλές περιπτώσεις συντήρησή τους. Ομως ξεκομμένα καθώς είναι από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, απλά στέκουν εκεί για να θυμίζουν το μακρινό παρελθόν του κάθε τόπου.

Υπάρχει όμως και μια τρίτη κατηγορία κάστρων όπου και σήμερα ακόμη η ζωή εξακολουθεί να ανθεί γύρω από τις μεσαιωνικές τους επάλξεις. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα πέτρες από αυτά τα αμυντικά προπύργια χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία νεότερων κατασκευών. Βέβαια με την πάροδο των αιώνων και την ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινοτήτων μεγάλο μέρος από τα ογκώδη τείχη ενσωματώθηκε στον πολεοδομικό ιστό των νεότερων πόλεων και χωριών. Ετσι συχνά τα σπίτια ακουμπούν στα ριζά των τειχών και οι γειτονιές μοιράζονται τις πελώριες μεσαιωνικές τους πύλες για να επικοινωνούν μεταξύ τους.

Εν μέσω πανδημίας και καθολικών απαγορεύσεων στις μετακινήσεις, θα ταξιδέψουμε μαζί νοερά σε έξι καστροπολιτείες της ηπειρωτικής Ελλάδας όπου τα μεσαιωνικά αμυντικά έργα των ευγενών Ενετών, Φράγκων και δεσποτών του Βυζαντίου αποτελούν ακόμη αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής και της καθημερινότητας των κατοίκων.

Ναύπλιο, η «Νάπολη της Ανατολής»

Στα χρόνια του Μεσαίωνα η χερσόνησος της Ακροναυπλίας γέμισε βυζαντινές κούλες και τα αρχαία τείχη που προϋπήρχαν έγιναν θεμέλια για τα πανίσχυρα βενετσιάνικα οχυρά. «Νάπολη της Ανατολής» αποκαλούσαν το Ναύπλιο οι θαλασσοκράτορες Ενετοί, εντυπωσιασμένοι από τη ρομαντική γοητεία του. Οσοι πέρασαν από εδώ προσπάθησαν να το διεκδικήσουν, να το χαλιναγωγήσουν, να το κατακτήσουν βάζοντας ο καθένας τη δική του σφραγίδα πάνω του.

Στο Παλαμήδι διαδραματίστηκαν μερικά από τα σημαντικότερα γεγονότα της νεότερης ιστορίας μας, ενώ το 1829 με την άφιξη του Καποδίστρια το Ναύπλιο έγινε πανηγυρικά η πρωτεύουσα του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Σήμερα το Παλαμήδι, ένα από τα πιο καλοσυντηρημένα κάστρα της Ελλάδας, έχει ξεκοπεί από τη σύγχρονη καθημερινότητα και η χρήση του είναι αποκλειστικά ως αρχαιολογικού χώρου.

Ομως χαμηλότερα ένα μεγάλο μέρος της Παλιάς Πόλης του Ναυπλίου είναι χτισμένο μέσα ή γύρω από τις επάλξεις της Ακροναυπλίας, ενός καλοσχεδιασμένου αμυντικού συγκροτήματος που θεμελίωσαν οι Βυζαντινοί και ενίσχυσαν αργότερα Φράγκοι και Ενετοί μηχανικοί.

Ναύπακτος, το θρυλικό Λεπάντο

Οι Ενετοί την είπαν Λεπάντο και οι Τούρκοι Ενεβαχτέ. Εμείς την ξέρουμε ως Ναύπακτο και μία από τις πιο ενδιαφέρουσες, ζωντανές καστροπολιτείες της Ελλάδας.

Στην κορφή του λόφου δεσπόζει το ογκώδες βενετσιάνικο κάστρο που επιτηρεί τα θαλάσσια περάσματα του Κορινθιακού και Πατραϊκού κόλπου εδώ και αιώνες. Τη σημερινή του μορφή το μεσαιωνικό καστέλι την οφείλει στους θαλασσοκράτορες Βενετούς που έχτισαν πάνω σε υπολείμματα αρχαίου φρουρίου, ενώ τα τείχη του κάστρου, που τότε ήταν ενιαία με αυτά του λιμανιού, ενισχύθηκαν από τον Ιουστινιανό.

Θεωρείται το μοναδικό κάστρο στην Ευρώπη που διέθετε πέντε αμυντικές ζώνες. Στην ουσία το κάστρο της Ναυπάκτου δεν κατακτήθηκε ποτέ, αν και πολλές φορές πολιορκήθηκε. Αργότερα οι Οθωμανοί, αναγνωρίζοντας και αυτοί την αξία της στρατηγικής θέσης του, ενίσχυσαν την οχύρωση.

Με την πάροδο των χρόνων και την ανάπτυξη της πόλης τα βοηθητικά τείχη που συνέδεαν το ψηλότερο σημείο -Ιτς Καλέ- του κάστρου με το λιμάνι παραμελήθηκαν και αφομοιώθηκαν από τον οικιστικό ιστό. Σήμερα περπατώντας το παλιό λιθόστρωτο καλντερίμι που ξεκινά από το μεσαιωνικό λιμανάκι και καταλήγει στο Ιτς Καλέ είναι σαν να περπατάς στους δρόμους της ιστορίας της όμορφης στερεοελλαδίτικης πολιτείας.

Καβάλα, στην κορφή του πελάγους

Επάνω από το λιμάνι, στη χερσόνησο της Παναγίας, απλώνει τις γειτονιές της η Παλιά Πόλη της Καβάλας και αγκαλιάζει με τα γεροφτιαγμένα πετρόκτιστα σπίτια της το κάστρο που δεσπόζει στην κορφή του λόφου. Η συνοικία της Παναγίας, γνωστή και ως «Παλιά Πόλη», αποτελεί τον αρχικό ιστορικό πυρήνα της Καβάλας που χτίστηκε και αναπτύχθηκε επάνω σε αρχαίες και βυζαντινές οχυρώσεις. Το αρχικό όνομα της περιτειχισμένης πολιτείας ήταν Νεάπολις και αργότερα Χριστούπολις. Το 1391 η Χριστούπολη καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς και για σχεδόν μισό αιώνα περνά στην αφάνεια.

Το 1425 χτίζεται το φρούριο και σιγά σιγά γύρω από αυτό οργανώνεται και πάλι η αστική ζωή, χτίζονται δημόσια κτίρια (τζαμί, πτωχοκομείο, υδραγωγείο). Εδώ γεννήθηκε το 1770 ο Μεχμέτ Αλί που αργότερα έγινε πασάς της Αίγυπτου. Ενα ανηφορικό καλντερίμι ελίσσεται μέσα από τις γειτονιές της Παλιάς Πόλης και καταλήγει στην πύλη του κάστρου. Από τις επάλξεις του πανοραμική είναι η θέα στο λιμάνι, στις γειτονιές της νέας πόλης, σε μεγάλο μέρος της δυτικής ακτογραμμής και στο ανοιχτό πέλαγος του Αιγαίου.

Το κάστρο των Τρικάλων

Στην καρδιά της θεσσαλικής πόλης, λίγες δεκάδες μέτρα μακριά από τη διαμορφωμένη κοίτη του Ληθαίου ποταμού, βρίσκεται το βυζαντινό φρούριο που κατασκευάστηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α’ (6ος αι.) στα θεμέλια της ακρόπολης της αρχαίας πόλης της Τρίκκης. Οι Οθωμανοί όταν κατέλαβαν τα Τρίκαλα, όχι μόνο διατήρησαν το φρούριο, αλλά και το ενίσχυσαν με νέα αμυντικά έργα. Στα μέσα του 17ου αιώνα πρόσθεσαν τον πύργο του ρολογιού με τη μεγάλη καμπάνα, που είναι σήμερα ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σημεία.

Από την κεντρική πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει παράλληλα με την κοίτη του ποταμού Ληθαίου και στη συνέχεια να ανηφορίσει έως την είσοδο του κάστρου.

Οπωσδήποτε επιβάλλεται να ανεβείτε στο Ρολόι, για να απολαύσετε την πανοραμική θέα από το ψηλότερο σημείο της πόλης. Στη συνέχεια, ακολουθώντας το περιπατητικό μονοπάτι, θα συνεχίσετε προς τον κατάφυτο λόφο του Προφήτη Ηλία και θα κατηφορίσετε προς τις παραδοσιακές συνοικίες Βαρούσι και Μανάβικα, όπου διασώζονται μερικά από τα παλαιότερα αρχοντικά του 17ου, 19ου αιώνα και πολλές βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες που χρονολογούνται από τον 16ο αιώνα.

Πάργα, παρατηρητήριο στο Ιόνιο

Πιθανόν στη θέση της σημερινής Πάργας να βρισκόταν η αρχαία Παράγειρος ή Παραγαία. Το 1365 οι Νορμανδοί ιππότες, θέλοντας να έχουν πρόσβαση στα λιμάνια του Ιονίου και της Αδριατικής, πρόσφεραν την τεχνογνωσία τους στους ντόπιους που έχτισαν τις πρώτες οχυρώσεις στο ύψωμα του λόφου. Αργότερα προστάτες της θαλασσινής πολιτείας ανέλαβαν οι Ενετοί, τους οποίους διαδέχονταν οι Τούρκοι και αργότερα οι Γάλλοι και οι Αγγλοι.

Το 1537 ο φοβερός και τρομερός πειρατής και μετέπειτα ναύαρχος της οθωμανικής αρμάδας, Χαρεϊντίν Μπαρπαρόσα, καταλαμβάνει και καταστρέφει την οχυρωμένη πόλη. Το 1819 οι Αγγλοι πούλησαν την Πάργα στον φιλόδοξο Αλή Πασά. Η Ηπειρώτικη πολιτεία απελευθερώθηκε το 1913 και ενσωματώθηκε στην ελληνική επικράτεια.

Σήμερα ένας σύντομος περίπατος στα ανηφορικά καλντερίμια της παλιάς πόλης, που καταλήγουν στην είσοδο του κάστρου, μοιάζει με ένα μικρό ταξίδι στην Ιστορία. Το Κάστρο της Πάργας, αν και ακατοίκητο πλέον, εξακολουθεί να είναι αναπόσπαστο τμήμα της μικρής ηπειρώτικης πολιτείας και δεν υπάρχει επισκέπτης που να μην περάσει μια βόλτα από εδώ, να περιηγηθεί τα χορταριασμένα τείχη και τις φθαρμένες ντάπιες του, να απολαύσει τη θέα στο λιμανάκι και στην παραλία του Βάλτου.

Μονεμβασιά, «έμβασις» στο παρελθόν

Από μακριά μοιάζει με απολιθωμένη μεσαιωνική πολιτεία που θαρρείς και δεν άγγιξε ο χρόνος. Σαν περιδιαβείς τα στενά λιθόστρωτα δρομάκια θα χαθείς στον δικό της χρόνο, θα ακούσεις τις ιστορίες που έχει να διηγηθεί, θα περιεργαστείς τα παλιά, πέτρινα, αναπαλαιωμένα σπίτια, τις βυζαντινές εκκλησιές της, τις καλοδιατηρημένες ντάπιες της.

Αν και η οχυρή θέση της ήταν γνωστή από τους αρχαίους χρόνους, η Μονεμβασιά γνώρισε ημέρες δόξας, πλούτου και ευημερίας από τον 10ο έως τον 15ο αιώνα, όταν έγινε σπουδαίος σταθμός ελλιμενισμού των πλοίων που κατευθύνονταν από τη Βενετία προς τα λιμάνια του Ανατ. Αιγαίου. Μπορεί η καστροπολιτεία σήμερα να είναι ένας από τους πλέον δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς της Πελοποννήσου και το μεγαλύτερο μέρος της Κάτω Πόλης να έχει αναπαλαιωθεί, ακόμη όμως και έτσι σε ταξιδεύει.

Αν σε γοήτευσε η Κάτω Πόλη, τότε θα πρέπει να πάρεις το ανηφορικό καλντερίμι που καταλήγει στις επάλξεις τις Επάνω Πόλης. Εδώ θα δεις τα χαλάσματα που κάποτε ήταν σπίτια, αποθήκες και τον επιβλητικό ναό της Αγ. Σοφίας να αιωρείται ανάμεσα στα βράχια και στο χάος του γκρεμού. Σε αυτό το σημείο κυριολεκτικά θα αισθανθείς να πετάς πάνω από το Μυρτώο πέλαγος και να χάνεσαι στα βάθη του ιστορικού χρόνου.

📍 Κείμενο – φωτογραφίες: Θοδωρής Αθανασιάδης / viewsofgreece.gr