«Η φωτογραφία επηρεάζει βαθιά τη συλλογική συνείδηση»

«Η φωτογραφία ως αίνιγμα», μια ανθολογία με κείμενα του Ηρακλή Παπαϊωάννου που αφορούν τη σύγχρονη ελληνική φωτογραφία ιδωμένη ως τέχνη και ως «μέσον που επηρεάζει βαθιά τη συλλογική συνείδηση» την εποχή του «ρευστού σύγχρονου εικονόκοσμου» κυκλοφόρησε πρόσφατα (University Studio Press). Διαφορετικές γενιές και τεχνοτροπικές προσεγγίσεις των τελευταίων τριάντα ετών περιλαμβάνει η έκδοση, κείμενα από συνεργασίες και ανθρώπους, που χάραξαν την πορεία του συγγραφέα: από τον Κώστα Μπαλάφα τον Γιώργου Δεπόλλα τον Βίκτορα Κοέν, ως τους Πάνο Κοκκινιά, Χρήστο Χρυσόπουλου, Αρι Γεωργίου, Γιάννη Παντελίδη, Αβραάμ Παυλίδη.

● Τι σημαίνει ο τίτλος του καινούργιου σας βιβλίου «Η φωτογραφία ως αίνιγμα»;

Η πιστότητα με την οποία η φωτογραφία περιγράφει τον κόσμο γεννά αυθόρμητα την εντύπωση ότι βρίσκεται κανείς αντιμέτωπος με μια διαρκή κυριολεξία, με μια διαδικασία ανακλαστικής αντιγραφής του κόσμου. Αυτό συμβαίνει γιατί η φωτογραφία αποτελεί μια μηχανική συνέχεια της αναγεννησιακής προοπτικής και του ολλανδικού σχολαστικού νατουραλισμού.

Στην πραγματικότητα, λίγα πράγματα είναι τόσο αμφίσημα όσο η φωτογραφία, αυτό το μετέωρο απόσπασμα χώρου και χρόνου που επιχειρεί συνήθως να αγκιστρωθεί σε μια συγκεκριμένη σκηνή ή γεγονός. Ποιοι είναι οι εικονιζόμενοι άνθρωποι άραγε, ή οι διαγραφόμενοι τόποι; Τι μαθαίνουμε γι’ αυτούς από την αναπαράστασή τους; Είναι τα πράγματα σαφή σε μια φωτογραφία όσο είναι συνήθως ευκρινή; Και πώς φορτίζει την εικόνα με νόημα το κανάλι μέσα από το οποίο αυτή διαχέεται; Δεν μοιάζει συχνά με ένα αίνιγμα που δεν έχει μονοσήμαντη λύση;

● Εχουν περάσει τριάντα χρόνια από τότε που ξεκινήσατε να γράφετε για τη φωτογραφία. Τι πραγματεύεται αυτή η συγγραφική δραστηριότητα; Για ποιον γράφετε;

Συνήθως είναι κείμενα μικρής ή μεσαίας έκτασης. Ολα έχουν ως αφετηρία την προσπάθεια να κατανοηθεί το σύμπαν της φωτογραφικής εικόνας, σύμπαν φαντασμαγορικό όσο και γεμάτο προκλήσεις, αντιθέσεις, επικίνδυνες στροφές. Με ανησυχεί εδώ και πολύ καιρό το ότι κινούμαστε μέσα σ’ έναν ουσιαστικά ανερμήνευτο κόσμο εικόνων που επηρεάζει όλες τις εκφάνσεις σχεδόν της ζωής μας, τις καίριες αποφάσεις και επιλογές μας. Πρόκειται για μια αρκετά επιθετική διαμόρφωση συνειδήσεων που έχει τη μορφή φαινομενικά ακίνδυνης ψυχαγωγίας, συνθήκη η οποία παροξύνεται διαρκώς.

Η αυθεντική τέχνη βέβαια, και η φωτογραφική ως τέτοια, συνιστά βάλσαμο που φωτίζει τα κοινωνικά σκοτάδια και ανακουφίζει τις υπαρξιακές αγωνίες. Πόσοι όμως έχουν τον χρόνο και τη διαύγεια να την αναζητήσουν μέσα στη θορυβώδη πανσπερμία ερεθισμάτων που μας περιβάλλει; Κάπως έτσι, μεγαλώνοντας βλέπω να λιγοστεύουν οι καταληκτικές τελείες και να πληθαίνουν τα υπαινικτικά ερωτηματικά. Τα κείμενα αυτά λοιπόν αισθάνομαι πως γράφονται για όποιον μοιράζεται αυτή την αίσθηση, για όποιον αμφισβητεί τις εύκολες βεβαιότητες και ψάχνει νόημα στα πράγματα γύρω μας, αναπόφευκτα ίσως τότε και στις εικόνες που τα περιγράφουν, μέσω των οποίων αποκτούμε πρόσβαση σε πολλά από αυτά.

● Ενα βιβλίο αφιερωμένο στη φωτογραφία χωρίς καθόλου φωτογραφίες. Γιατί;

Το υλικό και άυλο περιβάλλον μας κατακλύζεται ασφυκτικά από εικόνες, πολλαπλάσιες από όσες μπορούμε να δούμε, ακόμη περισσότερο να χωνέψουμε. Αυτή μοιάζει να είναι η μόνη, αν όχι η πραγματική αφθονία της εποχής. Προσφέρεται αφειδώς και δωρεάν. Το δωρεάν βέβαια κοστίζει συχνά ακριβότερα, αν και στη συγκεκριμένη περίπτωση το κόστος καταλογίζεται με τρόπο αθέατο. Η ιδέα μιας ανθολογίας κειμένων χωρίς φωτογραφίες επιχειρεί να υπογραμμίσει την ανάγκη αναστοχασμού της εποχής των εικόνων. Πρόκειται για συνειδητή επιλογή που έχει επιχειρηθεί και σε άλλο βιβλίο μου το 2017.

● Πώς εξελίχθηκε η ελληνική φωτογραφία στα τριάντα αυτά χρόνια, από τον Κώστα Μπαλάφα μέχρι τον Γιάννη Παντελίδη;

Τα τελευταία τριάντα χρόνια η ελληνική φωτογραφία άλλαξε πολύ σε μια εποχή που η ίδια η φωτογραφία μεταμορφωνόταν δραστικά. Ετσι, βιώθηκαν παράλληλα και αθροιστικά αλλαγές τεχνολογικές, ιδεολογικές, θεματογραφικές, αισθητικές, θεωρητικές. Η περιορισμένη μεταπολεμική σκηνή που άνθησε στη Μεταπολίτευση χάρη στη Νέα Ελληνική Φωτογραφία, από τη δεκαετία του 1990 άρχισε να διευρύνεται και να εμπλουτίζεται σημαντικά: διεθνή φεστιβάλ, μετακλήσεις σημαντικών καλλιτεχνών, σχολές δημόσιες και ιδιωτικές, ένα μουσείο φωτογραφίας στη Θεσσαλονίκη. Τα τελευταία χρόνια αυξάνεται επίσης ο αριθμός των φωτογραφικών ομάδων σε όλη την περιφέρεια, γεννώντας καινούργιες ρίζες. Εύχομαι να βλαστήσουν γερά, καθώς η ελληνική περιφέρεια, συχνά αδικημένη και περιθωριοποιημένη, έχει γόνιμη γη και ανάγκη από τις δικές της δημιουργικές φωνές.

Στα τριάντα αυτά χρόνια είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω από κοντά την πορεία και τη μετάβαση από τη μοναδική αυθεντικότητα του Κώστα Μπαλάφα στην ποιητική του ανοιχτού χώρου του Γιάννη Παντελίδη. Με τον Μπαλάφα με συνέδεε φιλία και επηρέασε ως άνθρωπος και καλλιτέχνης τη σκέψη μου βαθιά. Θυμάμαι συχνά τα λόγια του, όχι μόνο τις εικόνες του. Οπως αντίστοιχα με επηρέασαν με άλλο τρόπο ο Νίκος Παναγιωτόπουλος και ο Γιώργος Δεπόλλας. Στην άλλη άκρη του χρονικού τόξου, ο Γιάννης Παντελίδης είναι μια νέα φωνή που έρχεται από βαθιά, χειρουργώντας προσεκτικά τη μορφή του ελληνικού τοπίου στη λιγότερο εξιδανικευμένη μορφή του, ξεναγώντας μας σε άγνωστα και αθέατα τοπία.

Η ελληνική φωτογραφία έχει κάθε λόγο να είναι αισιόδοξη, όταν δεν περιορίζεται στο να υιοθετεί στοιχεία από τις διεθνείς τάσεις αλλά αναζητά και αναδεικνύει την αυθεντική γραφή των δικών της δημιουργών, όπως αυτή διαμορφώνεται από τα ιδιαίτερα βιώματα και τα ευρύχωρα σταυροδρόμια της ανατολικής Μεσογείου, από τη δυναμική αλληλεπίδραση τοπικότητας και παγκοσμιοποίησης.

● Ποιος είναι ο ρόλος ενός μουσείου φωτογραφίας την εποχή που η φωτογραφία βρίσκεται παντού;

Ακριβώς επειδή η φωτογραφία βρίσκεται παντού ο ρόλος ενός τέτοιου μουσείου γίνεται όλο και πιο σημαντικός. Κατ’ αρχάς στο να αναδεικνύει αξιόλογα δείγματα φωτογραφικής τέχνης, αλλά συγχρόνως να εκπαιδεύει το κοινό για την εποχή της εικόνας, μέσα από δράσεις, σεμινάρια, ξεναγήσεις, εκδηλώσεις λόγου. Ο εκπαιδευτικός ρόλος ενός μουσείου γίνεται ζωτικός όσο ποτέ. Από την άλλη, όλη η φωτογραφία σήμερα κατοικεί μέσα στο διαδίκτυο: ιστορική και σύγχρονη, ελληνική και διεθνής, διάσημη και άσημη, με έναν τρόπο βέβαια άναρχο.

Αυτό είναι πλέον το ανεξάντλητο, άνισο και διαρκώς διαστελλόμενο αποθετήριο εικόνων. Ο ρόλος ενός μουσείου θα μπορούσε πλέον να είναι, απέναντι σε μια τέτοια ατέρμονη διαθεσιμότητα υλικού, να προσφέρει επιχειρήματα, να εγείρει ερωτήματα, ώστε ο επισκέπτης να διαμορφώσει δικά του κριτήρια ερμηνείας και απόλαυσης των εικόνων. Μια τέτοια προοπτική υπερβαίνει ασφαλώς το στενότερο πεδίο της τέχνης και αγκαλιάζει όλη τη φωτογραφία και τις επιδράσεις που ασκεί.

Τα μουσεία, φωτογραφικά ή άλλα, καλούνται και οφείλουν να επαναπροσδιορίζουν τον κοινωνικό τους ρόλο σε έναν κόσμο που αλλάζει με βίαιη σχεδόν ταχύτητα. Ετσι, ίσως σταματήσουν να είναι μόνο εκθετήρια ή φυλακτήρια έργων και εξελιχθούν σε ζωντανά εργαστήρια επιμόρφωσης, παραγωγής και διαμοιρασμού ιδεών.