Δεν περιπλανώμαι, άρα δεν υπάρχω!

Στην «Περιπλάνηση στη Νεωτερικότητα», ο Georg Simmel ξεχωρίζει ως κορυφαίο ανθρώπινο επίτευγμα την οδοποιία, τη χάραξη δηλαδή δρόμων πάνω στην επιφάνεια της γης, θίγοντας την ανάγκη των ανθρώπων να περιηγούνται ανάμεσα στους τόπους, «των οποίων η σύνδεση και επικοινωνία έγινε μορφοποιητικός παράγοντας των πραγμάτων».

Ο Γερμανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, αντιλαμβανόμενος την πολυσημία της έννοιας του τοπίου, έγραψε τα παραπάνω στις αρχές του περασμένου αιώνα. Εκτοτε μεσολάβησαν πολλά, μεταξύ των οποίων ο εκμηδενισμός των αποστάσεων και η εκτίναξη του μαζικού τουρισμού.

Μέχρι που αυτή η πανδημία -και όχι οι προηγούμενες, καθώς συνέβησαν σε εποχές πριν από την «ταξιδιωτική επανάσταση»- μετέβαλε τους όρους της κίνησης και της περιπλάνησης.

Οταν ταξιδεύουμε στον χώρο, περιπλανιόμαστε ταυτόχρονα στον χρόνο, στην ιστορία και στη μνήμη. Και όταν εν συνεχεία αφηγούμαστε το ταξίδι που κάναμε, ντύνουμε την υδρόγειο με τις αφηγήσεις μας, όπως γράφει η Ολγκα Τοκάρτσουκ στους «Πλάνητες».

Για τη νομπελίστρια συγγραφέα η περιπλάνηση είναι θεμελιώδης συνιστώσα της ανθρώπινης ύπαρξης και δεν φέρει τίποτα από το φετιχοποιημένο πλέον ταξίδι που ορίζεται και καθορίζεται από τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης και την τουριστική βιομηχανία, που μέχρι πρότινος ενθάρρυνε τον μαζικό τουρισμό. Τα κείμενα της Πολωνής συγγραφέως, με σπουδές ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας, απηχούν τη θεωρία της «ταξιδιωτικής ψυχολογίας» μέσα από τις ψυχολογικές αλλαγές που βιώνει το άτομο εξαιτίας της κίνησης ή της παύσης στον χώρο.

Αναδεικνύονται δηλαδή οι πολλαπλές σημασίες του ταξιδιού για τον ανθρώπινο ψυχισμό μέσα από την αποκωδικοποίηση της προσωπικής διαδρομής του ταξιδιώτη, ο οποίος γίνεται «αυτό στο οποίο μετέχει». Η καρτεσιανή Ολγκα Τοκάρτσουκ γράφει χαρακτηριστικά «Είμαι αυτό που παρατηρώ», εννοώντας μέσα από κάθε γραμμή το «περιπλανώμαι, άρα υπάρχω».

Η πανδημία μεγέθυνε τις αποστάσεις, ποινικοποίησε τις μετακινήσεις και τις μικρές ή μεγάλες περιπλανήσεις, καθηλώνοντάς μας σε μια πρωτόγνωρη -για πολλούς- στατικότητα και δίνοντας μια ενοχική διάσταση στις μετακινήσεις.

Ο ταξιδιώτης στη μετά Covid εποχή δεν επικεντρώνεται στη σημασία του τόπου που επιλέγει, αλλά κυρίως επιδιώκει να αποδράσει από τον φόβο μιας υγειονομικής απειλής και να εντοπίσει νέα καταφύγια, στα οποία θα μπορεί σε πρώτη φάση να εκτονωθεί και σε δεύτερο χρόνο να επιστρέψει σε περίπτωση «έκτακτης ανάγκης».

Το ταξιδιωτικό όνειρο έχει συνεπώς μεταβληθεί, όπως και η ταυτότητα του νέου ταξιδιώτη.

Τον Αύγουστο του 2013, η Anna Pollock ανέλυε στον «Γκάρντιαν» τους λόγους για τους οποίους ο μαζικός τουρισμός δεν είναι πια βιώσιμος καθώς καταστρέφει το περιβάλλον και τις πολιτισμικές ταυτότητες. Εκτοτε μεσολάβησαν πολλά άρθρα στα διεθνή μέσα για τον τρόπο που μεταβλήθηκαν ή θα έπρεπε να μεταβληθούν τα ταξιδιωτικά ήθη και συνήθειες, μεταξύ των οποίων μια σειρά δημοσιευμάτων στον βρετανικό και αμερικανικό Τύπο, για το πώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν αλλάξει τον τρόπο που ταξιδεύουμε, «κλέβοντας» τον αυθορμητισμό του ταξιδιώτη για χάρη της ανάρτησης των «σέλφι».

Ηταν Ιανουάριος του 2020 όταν ο «Γκάρντιαν» είχε αποφανθεί πως το instagram «τρέχει» πλέον την τουριστική βιομηχανία. Λίγους μήνες μετά ή για την ακρίβεια μερικές εβδομάδες αργότερα, ο νέος κορονοϊός έμελλε να μεταλλάξει την τουριστική πραγματικότητα και να μας στερήσει το δικαίωμα της κίνησης, της ακατάπαυστης κίνησης ως στάσης ζωής, ως τρόπου στοχασμού και ονειροπόλησης, ως μέσου αέναης εσωτερικής μεταμόρφωσης, όπως το περιγράφει η Ολγκα Τοκάρτσουκ στις σελίδες των «Πλανήτων», όπου απηχώντας τη σκέψη του Καρλ Γιουνγκ, μας δείχνει μέσα από την έντεχνη γραφή της πως τα τοπία δεν είναι αποκομμένα από την ανθρώπινη μνήμη, τα συναισθήματα, το ανθρώπινο σώμα.

Και αυτή η ψυχολογική πραγματικότητα του «ταξιδεύειν» που μας παρουσιάζει μέσα από το λογοτεχνικό εγχειρίδιο πρακτικής τοπογραφικής ψυχανάλυσης, έχει επιβεβαιωθεί και από επιστημονικές μελέτες.

Ενδεικτικά, ο καθηγητής νευροψυχολογίας στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, Lutz Jancke, μαζί με την ομάδα του και σε συνεργασία με τη Swiss International Airlines (SWISS), διερεύνησε την έκταση στην οποία οι ταξιδιωτικές εμπειρίες μας είναι ενσωματωμένες στις αναμνήσεις μας.

Οι μελετητές κατέληξαν πως οι ταξιδιωτικές μνήμες είναι καθοριστικές για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας και πως διαφέρουν από άλλες αναμνήσεις που αποκτάμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας. «Το ταξίδι και οι ταξιδιωτικές αναμνήσεις μας έχουν τη δύναμη να διαμορφώσουν την προσωπικότητά μας. Είμαστε ό,τι θυμόμαστε ή ακριβέστερα, είμαστε αυτό που θυμόμαστε για τον εαυτό μας», σημείωνε ο Lutz Jancke, εξηγώντας πως οι οπτικές πληροφορίες είναι ιδιαίτερα σημαντικές για τον άνθρωπο και έχουν προτεραιότητα όσον αφορά την επεξεργασία.

«Κατά συνέπεια οι αναμνήσεις του ταξιδιού λαμβάνουν μια θέση προτεραιότητας σε αυτό το πεδίο εμπειριών και θεωρούνται οι κύριοι πυλώνες της προσωπικότητάς μας».

Ο ιός έχει αφήσει ωστόσο, ήδη, το αποτύπωμά του πάνω στο τουριστικό σώμα, αναδιαμορφώνοντας τις ταξιδιωτικές μας συμπεριφορές. Ο ιός έχει αφήσει το αποτύπωμά του πάνω στον ταξιδιώτη και στον πλάνητα, ο οποίος ήταν μέχρι πρότινος ταυτόσημος με τον ελεύθερο άνθρωπο που ατένιζε τον κόσμο με τις ελάχιστες προκαταλήψεις… καθώς ήταν εκείνος που περιηγούνταν στο εκάστοτε τοπίο για να ανακαλύψει τις εκπλήξεις που του επιφυλάσσει.

Διότι, το τοπίο -όπως υποστήριζαν οι Καταστασιακοί (Λετριστές)- δεν είναι απλά αυτό που βλέπουμε αλλά ένας τρόπος να παρατηρούμε. Αποτελεί δηλαδή, μια ιστορικά νοηματοδοτημένη αναπαράσταση του ανθρώπινου περιβάλλοντος. Γι’ αυτό ο Γκι Ντεμπόρ, ο Καταστασιακός πλάνης, ο οποίος δεν αναζητούσε την ανατροπή του κόσμου στα βιβλία αλλά «αλητεύοντας», επισήμανε, μισό αιώνα πριν, πως «μέσα από την εξερεύνηση του αστικού τοπίου και την περιπλάνηση σε αυτό, το άτομο μπορεί να καλύψει πρωταρχικές βιολογικές και ψυχολογικές ανάγκες και επιθυμίες του, αντί να καταφεύγει στις επιταγές του προηγμένου καπιταλισμού της εποχής».

Και αυτή την επιλογή της ανακλαστικής κίνησης προς τα εμπρός, προς οπουδήποτε, αυτή τη δυνατότητα σύνδεσης της μνήμης και της ιστορίας με τα εκάστοτε τοπία, στα οποία μπορούμε ελεύθερα να περιηγηθούμε, χάνουμε τώρα με κίνδυνο να «μην περιπλανόμαστε, άρα να μην υπάρχουμε»…