«Δεν θυσιαζόμαστε για μια μεγαλύτερη ιδέα»

Ο Μανώλης Αγγελάκης είναι γνωστός ως ροκ μουσικός, μέλος των Illegal Operation, αλλά και ως ένας από τους καλύτερους μηχανικούς ήχου. Η τελευταία δισκογραφική δουλειά του, «Η πέτρα που είχαμε στο στόμα», είχε δύο πηγές έμπνευσης: την ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, σε στίχο του οποίου οφείλει και τον τίτλο της, καθώς και το ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη «Αλλος δρόμος δεν υπήρχε». Σε αυτό, ο Νίκος κι η Αργυρώ Κοκοβλή και ο Γιάννης Λιονάκης, τελευταίοι επιζώντες μιας ομάδας ανταρτών που έζησαν στα βουνά της Κρήτης επί δεκαπέντε χρόνια μετά το τέλος του Εμφυλίου, διηγούνται την ιστορία τους.

Το άλμπουμ υπήρξε η αφορμή για μια εξομολόγηση εκ βαθέων πάνω στην τέχνη και την πολιτική, αλλά και την πορεία του δημιουργού του. Η παλιά μας φιλία αποκλείει παντελώς τη χρήση τού, «πολιτικώς ορθού» για συνεντεύξεις, πληθυντικού.

● Αισθάνομαι ότι «Η πέτρα που είχαμε στο στόμα» έχει ειδική θέση μέσα στο έργο σου. Είναι πολύ προσωπική δουλειά με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Δεν ξέρω αν ισχύει, αλλά πολύ θα ήθελα να είναι έτσι. Ηταν πολύ κοπιαστική δουλειά που εκκίνησε από μία μεγάλη… αποτυχία! Ο στόχος μου ήταν να μελοποιήσω Λειβαδίτη. Διάβαζα κάθε μέρα επί τρία χρόνια. Στο τέλος μού αποκαλύφθηκε ότι ο Λειβαδίτης δεν έχει ανάγκη μελοποίησης -ειδικά από μένα. Οποιαδήποτε προσπάθεια κι αν έκανα, δεν έφτανα σε αποτέλεσμα αντάξιο των προσδοκιών μου. Το καλό είναι ότι κάποια στιγμή, μπουχτισμένος, άρχισα να προσπαθώ να κάνω μουσική τα συναισθήματα και το κλίμα το οποίο μου είχε αφήσει η τρίχρονη ενασχόλησή μου με τον τεράστιο αυτό ποιητή. Μετά, ψάχνοντας τα ποιήματά του και ακούγοντας αυτό που είχα φτιάξει, βρήκα στίχους που ταίριαζαν σαν τίτλοι.

● Το πρώτο πράγμα το οποίο αισθάνθηκα ακούγοντας τον δίσκο είναι ότι αυτό που συμβαίνει στο βάθος ηχητικά είναι εξίσου σημαντικό, αν όχι σημαντικότερο από αυτό που συμβαίνει μπροστά.

Αυτός ήταν και ο στόχος μου. Αυτό που συμβαίνει στο βάθος είναι το πιο σημαντικό. Είναι το σύμπαν του έργου. Αυτό που ακούγεται μπροστά είναι σαν μικρά γεγονότα ζωής, πινελιές που σου κεντρίζουν το ενδιαφέρον, σε προσελκύουν μέσα σε αυτό το σύμπαν. Ακριβώς όπως διαβάζεις ένα ποίημα και ξαφνικά μια λέξη σε θαμπώνει, ενώ έχει πει ένα σωρό καταπληκτικά πράγματα πριν. Η ουσία όμως είναι όλο το ποίημα, όλο το έργο.

● Μα στηρίχθηκε και σε ένα ντοκιμαντέρ.

Η αρχική ιδέα ήταν να αφιερώσω τον δίσκο στους ήρωες της βραβευμένης ταινίας «Αλλος δρόμος δεν υπήρχε» του Στ. Ψυλλάκη. Μετά σκέφτηκα ότι είμαστε πολύ λίγοι μπροστά τους: Οι άνθρωποι έδωσαν τη ζωή τους όλη για κάτι πολύ μεγάλο! Μία αφιέρωση σε έναν δίσκο δεν ανταποκρίνεται στο μεγαλείο τους. Είμαστε πολύ λίγοι απέναντι στην ιστορία και στη στιγμή. Ειδικά τώρα αυτό φαίνεται ξεκάθαρα. Δεν φτάνει πια η θεωρητική επανάσταση του καναπέ, είναι λίγη και ατομική.

Δεν θυσιαζόμαστε για μια μεγαλύτερη ιδέα. Δεν θα βάλουμε τα πάθη μας στην άκρη σκύβοντας το κεφάλι μπρος στο κοινό καλό. Θα πάμε εκεί που είναι οι δικοί μας. Διασπασμένοι όλοι. Ο καθένας για την ατομικότητά του. Δυστυχώς. Βλέπεις, νοιαζόμαστε περισσότερο για τις μάσκες, αν βγήκαν μεγάλες ή μικρές. Οχι για τη ρεμούλα και το φαγοπότι που γίνεται αυτή τη στιγμή.

● Θεωρείς ότι οι σύγχρονες διεκδικήσεις έχουν χάσει την ταξική τους διάσταση;

Εννοείται. Εξω από το σπίτι είμαστε δημοκράτες, αλλά μέσα ξεχνάμε, για παράδειγμα, τα δικαιώματα της γυναίκας μας, την οποία την έχουμε ακόμα σε κατάσταση μεσαίωνα. Μόνο στα λόγια έχει απελευθερωθεί η γυναίκα.

● Μου θυμίζεις κάτι που έλεγε ο μακαρίτης ο Πανούσης. Πως ο φασισμός δεν είναι μόνο πολιτική θέση, είναι νοοτροπία και κατ’ αυτή την έννοια οποιοσδήποτε μπορεί να είναι μεγάλος φασίστας.

Γνωρίζω αναρχικούς και κομμουνιστές που είναι πράγματι μεγάλοι φασίστες. Είναι μία συζήτηση που νομίζω ότι ξεκινάει από τις επαναστάσεις και πώς μπορεί η κυρίαρχη τάξη να μειώσει τη ζημιά που έχει υποστεί, αντιστρέφοντας την κατάσταση προς όφελός της. Οσο υπήρχε η Σοβιετική Ενωση ως αντίπαλο δέος, άσχετο με το τι γινόταν εκεί, επιτράπηκε εδώ να υπάρξει ο Μάης του ’68, οι χίπηδες, η σεξουαλική απελευθέρωση, τα δικαιώματα των εργαζομένων. Τα θεωρήσαμε δεδομένα όλα αυτά. Και σταδιακά, μέσα από την εξαγορά των περισσότερων Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, μέσα από μία προφανώς εσκεμμένη παρακμή της Παιδείας και από τη φτήνια της γλώσσας του δημόσιου λόγου, πέφτουμε επίπεδα.

Σκέψου τη γενιά που μεγαλώνει τώρα: Τι ερεθίσματα δέχεται; Τις εκπομπές, τη μουσική, τον τρόπο που διασκεδάζει. Τι θα θεωρεί φυσιολογικό σε δέκα χρόνια και ποια θα είναι η καθημερινότητά της; Δεν μιλάμε για την τηλεόραση μόνο, μιλάμε για το πολιτιστικό επίπεδο. Ιδιο είναι και το Facebook και το YouTube. Δεν έχεις εναλλακτική στην ενημέρωση και στη διασκέδαση. Και άντε φωνάξαμε σε μια διαδήλωση, φάγαμε και τα χημικά μας… Μετά;

● Αν όμως δεν έχεις κάτι να χάσεις; Αυτό, για παράδειγμα, φάνηκε στις διαδηλώσεις με τα «κίτρινα γιλέκα» στη Γαλλία.

Ο μόνος που μπορεί πραγματικά να επαναστατήσει είναι αυτός που δεν έχει ανάγκες. Αυτός που δεν έχει τίποτα να χάσει, που δεν έχει τίποτα στον κόσμο. Μας έχουν δημιουργήσει ανάγκες που δεν υπάρχουν.

● Μπορεί η κουβέντα μας να μην είναι ευθέως για τον δίσκο, αλλά όλα αυτά για τα οποία συζητάμε θα απασχολούσαν τον Λειβαδίτη και τον αντάρτη Κοκοβλή στο ντοκιμαντέρ.

Σίγουρα απασχολούν και τον δίσκο. Θα ήθελα να μην μπορείς να τον ακούσεις άνετα, θα ήθελα να σε ενοχλεί -να μην μπορείς, να πρέπει να καταβάλεις προσπάθεια για να φτάσεις μέχρι το τέλος. Είναι, ούτως ή άλλως, ένα διαφορετικό άλμπουμ. Οι ρόλοι των οργάνων και της ενορχήστρωσης δεν είναι οι κλασικοί. Οπως είπες, το ηχητικό περιβάλλον είναι πιο σημαντικό από τις μελωδίες που φωτίζονται. Ηθελα να υπάρχει ένας κόμπος. Να μην υπάρχει λύση πουθενά.

● Οπως οι ήρωες του «Αλλος δρόμος δεν υπήρχε», έχεις κι εσύ καταγωγή από την Κρήτη.

Την καταγωγή μου από την Κρήτη την αρνιόμουν. Δεν της είχα καμία ιδιαίτερη συμπάθεια, ούτε στους Κρητικούς. Συμπαθούσα περισσότερο τους άλλους μου παππούδες, με καταγωγή από τη Σμύρνη. Ωστόσο πέρυσι, όλα αυτά άλλαξαν. Πήγα στο νησί και γύρισα με μαντίλα, μαχαίρα και μπαστούνι (από βοσκό, όχι τα εμπορικά). Από τότε, περιμένω πώς και πώς να ξαναπάω. Αν πεθάνουν οι φίλοι μου και ζω ακόμα, θα πάω να ζήσω εκεί.

Το ντοκιμαντέρ του Σταύρου το είδα στην τηλεόραση ένα βράδυ. Με το που άρχισε να μιλάει ο Κοκοβλής και ο Λιονάκης που έλεγε «Θα πάρω το όπλο μου και ή θα πολεμήσω ή θα πεθάνω», τρελάθηκα. Δεν τα έλεγε με τρόπο φιγουρατζίδικο. Ούτε ηρωικό. Συγκλονίστηκα. Το έχω δει επτά, οκτώ φορές. Είναι η μόνη ελπίδα, το μόνο φωτεινό πράγμα που μπορούμε να έχουμε. Ανθρώπους που είναι ενενήντα χρόνων και, αισιόδοξα ακόμα, πιστεύουν στην ωραιότητα του ανθρώπου και σε ένα καλύτερο μέλλον.

● Κάτι που ισχύει και για τον Λειβαδίτη…

Ο Λειβαδίτης ήταν λίγο πιο πονηρεμένος. Είχε φάει πάρα πολλή ήττα. Και αυτοί έφαγαν ήττα αλλά ήταν Κρητικοί, ήταν πιο μαχητές και είχαν ο ένας τον άλλον. Ο Λειβαδίτης ήταν φιλόσοφος, έβλεπε πιο βαθιά στην ανθρώπινη ψυχή. Αυτοί το έζησαν αλλιώς, συσπειρωμένοι. Εκείνος, μόνος.

● Ενδεχομένως κι αυτή η απομόνωση από τον κόσμο σχεδόν 15 χρόνια, από τη μία είναι τραγική υπαρξιακά, από την άλλη τους προστάτεψε. Μιλάω για τους αντάρτες στο ντοκιμαντέρ φυσικά.

Ναι, τους προστάτεψε από όλη την ασχήμια. Πιστεύω ότι τους προστάτεψε και η Κρήτη η ίδια. Το ότι υπάρχει συνωμοσία. Τους συνωμότες εμείς δεν τους δίνουμε, κι ας είναι εχθροί μας.

*Δημοσιογράφος, σκηνοθέτης και μεταφραστής

Ο Μανώλης Αγγελάκης κατά τη διάρκεια της καραντίνας συνεργάστηκε μουσικά με τον σπουδαίο (επίσης μουσικό) Αντώνη Λιβιεράτο με αποτέλεσμα μια νέα δουλειά, το «Distance, no distance», βασισμένο στην εμπειρία του καταναγκαστικού εγκλεισμού, στο οποίο τα κομμάτια έχουν ονόματα πόλεων που βρίσκονται σε διαφορετικές ηπείρους: Αλγέρι, Νάσβιλ, Δουβλίνο, Ιρκούτσκ.