Προτείνουμε τέσσερα νέα βιβλία, με την ελπίδα ότι θα λειτουργήσουν σαν οχήματα απόδρασης από τον ασφυκτικό κλοιό της πανδημίας, που έχει επισκιάσει ή μονοπωλεί τα αναγνωστικά μας ενδιαφέροντα
Στέφανος Τραχανάς, Το αμάρτημα της Εύας
Φυσική κάτω από τ’ άστρα και δημιουργική μάθηση
επιμ. Πέτρος Γιαρμενίτης, σχδ. Ν. Γκικόπουλος & Δ. Αγγελάκης, εκδ. «ΠΕΚ», σελ. 296
Πρόσφατα κυκλοφόρησε, από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, το πρώτο «επιστημονικό μυθιστόρημα» του κβαντικού φυσικού και καταξιωμένου συγγραφέα. Μια κάθε άλλο παρά απρόσμενη συγγραφική εξέλιξη, αν αναλογιστεί κανείς τη δομή του προηγούμενου βιβλίου του «Το φάντασμα της όπερας: Η επιστήμη στον πολιτισμό μας», στο οποίο ο συγγραφέας ανακάλυψε, πρώτη φορά, τη γοητεία και την αποτελεσματικότητα των διαλόγων, ως «εργαλείο» κοινοποίησης δύσπεπτων επιστημονικών ζητημάτων.
Δεδομένου ότι το πείραμα πέτυχε την πρώτη φορά, ο Στέφανος Τραχανάς, ως καλός επιστήμονας και ως αμετανόητος δάσκαλος, επέλεξε κι αυτήν τη φορά τον διάλογο ως συγγραφικό μέσο άσκησης και παρουσίασης των «αιρετικών» εκπαιδευτικών ιδεών του για την προώθηση της επιστημονικής σκέψης και της δημιουργικής παιδείας στον τόπο μας.
Ποια είναι, όμως, η Εύα και σε ποιο κοινωνικά επονείδιστο αμάρτημα υπέπεσε; Από την παρουσίαση από τον ίδιο του «σεναρίου» του βιβλίου διαβάζουμε: «Η Εύα –μια ανήσυχη φοιτήτρια του τμήματος πλατωνικής φυσικής του πανεπιστημίου των καθαρών επιστημών (οι ονομασίες δικές της)– καταλαμβάνεται κάποια στιγμή από την “αμαρτωλή” περιέργεια του πραγματικού κόσμου και αποφασίζει να δραπετεύσει για λίγο από τα υψίπεδα της καθαρής θεωρίας, στα οποία κινείται η σχολή της, και να αφήσει την περιέργειά της να την οδηγήσει. Και ξεκινά τις αναζητήσεις της από τον έναστρο ουρανό. Θέλει ν’ αφεθεί στην παράξενη έλξη που αισθάνονταν πάντα οι άνθρωποι γι’ αυτόν και υπήρξε η κινητήρια δύναμη για να γεννηθεί η ιδέα της νομοκρατούμενης φύσης πρώτ’ απ’ όλα και η ίδια η επιστήμη στη συνέχεια».
Σε αυτό το γνωστικά «αιρετικό» της εγχείρημα, η Εύα θα παρασύρει, κατόπιν, άλλους τρεις συμφοιτητές από το τμήμα πλατωνικής φυσικής –τη Νεφέλη, τον Ορέστη και τον Φοίβο– που θα ενώσουν τις προσπάθειές τους για την ανακάλυψη των επιστημονικών μυστικών των φαινομένων του έναστρου ουρανού.
Το βιβλίο αυτό είναι η καταγραφή συζητήσεων και των «παραβατικών» αναζητήσεων αυτών των εκ φύσεως φιλομαθών νέων. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια διδακτική «παραβολή μύησης» στην εμπειρικά τεκμηριωμένη γνώση και στην αξία της ελεύθερης και άρα απαλλαγμένης από γνωσιακές και κοινωνικές προκατάληψης επιστημονικής έρευνας.
Γραμμένο σκοπίμως σε διαλογική μορφή, το βιβλίο απευθύνεται σε ανήσυχους εκπαιδευτικούς, σε φιλοπερίεργους πολίτες και, φυσικά, σε μαθητές ή φοιτητές που, όπως οι ήρωες του βιβλίου, «ασφυκτιούν μέσα στη στειρότητα του τρόπου διδασκαλίας της επιστήμης στη χώρα μας».
Τάσης Παπαϊωάννου, Γράφοντας για την αρχιτεκτονική
Οδοιπορικό σε χτίσματα και χαλάσματα
εκδ. «Το Ροδακιό», σελ. 344
Αν η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της «δημιουργίας χώρων ζωής», μια τέχνη που εκφράζεται πρωτίστως με το κτίσιμο, τότε πώς μπορεί να χωρέσει ο αρχιτεκτονικός χώρος και το κτίσμα στις σελίδες ενός βιβλίου;
Αυτό το κάθε άλλο παρά ρητορικό ερώτημα –καθώς και η αυτοκριτική διάθεση και ο δισταγμός που υποδηλώνονται σε αυτό το ερώτημα– διαπερνά όλα τα κείμενα που συγκεντρώθηκαν σε αυτή την ιδιαίτερα επίκαιρη και καλαίσθητη συρραφή κειμένων. Το «Γράφοντας για την Αρχιτεκτονική», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Το Ροδακιό», είναι μια συλλογή δημοσιευμένων και ανέκδοτων κειμένων και άρθρων, που ο Τάσης Παπαϊωάννου έγραψε από το 2008 έως και το 2016.
Στις σελίδες αυτού του βιβλίου, ο συγγραφέας-αρχιτέκτονας επιχειρεί να «μεταφράσει» σε λέξεις τη βιωματική εμπειρία και τα νοητικά-γνωστικά ερεθίσματα που του γεννά το πολύχρονο οδοιπορικό του σε πρόσφατα και αρχαιότατα αρχιτεκτονικά… «χτίσματα και χαλάσματα», όπως πολύ εύστοχα συνοψίζει τη θεματική του τελευταίου του βιβλίου.
Μπορεί, όμως, η «γλώσσα» της προσωπικής αρχιτεκτονικής εμπειρίας να «μεταφραστεί», να «μεταγραφεί» και τελικά να αποτυπωθεί –λιγότερο ή περισσότερο πιστά– σε γραπτό λόγο;
Η απάντηση σε αυτό το δύσκολο ερώτημα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, δεν είναι αμιγώς θεωρητική αλλά πρακτική. Και αποτυπώνεται πολύ εύλογα στις κάθε άλλο παρά «ουδέτερες» περιγραφές και στις «αντικειμενικές» αξιολογήσεις των ανθρώπινων κτισμάτων και χαλασμάτων που διερευνώνται σε αυτά τα κείμενά του.
Εξάλλου, όπως υποστηρίζει, τα ίδια τα αρχιτεκτονικά έργα –όπως και τα έργα κάθε άλλης ανθρώπινης τέχνης– παραπέμπουν άμεσα τόσο στους δημιουργούς τους όσο και στις κοινωνίες που τα παράγουν. Ας σημειωθεί ότι οι 6 χωριστές ενότητες-κεφάλαια και το επίμετρο του βιβλίου αναδεικνύονται και οπτικοποιούνται από τις ισάριθμες ζωγραφικές, εικονογραφικές παρεμβάσεις του ίδιου συγγραφέα.
Ο συγγραφέας Τάσης Παπαϊωάννου δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις, καθηγητής των Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, έχει συμμετάσχει σε σημαντικές εκθέσεις αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα και το εξωτερικό και τα έργα του έχουν τιμηθεί με πολλές διακρίσεις. Χρόνια τώρα παρεμβαίνει ενεργά στον δημόσιο διάλογο για την αρχιτεκτονική και την αβίωτη ζωή στην πόλη με άρθρα και σχόλια στην εφημερίδα μας. Είναι ένας από τους συγγραφείς του τόμου «Αρχιτεκτονική. Ιδέες που συναντιούνται – ιδέες που χάνονται» (2004), ενώ έχει δημοσιεύσει τα βιβλία «Αρχιτεκτονική του καθημερινού» (2005), «Η Αρχιτεκτονική και η πόλη» (2008) και το βιβλίο «Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση» (2015).
Υπάρχουν εξωγήινες μορφές ζωής και νοημοσύνης;
Jim Al- Khalili, ΕΞΩΓΗΙΝΟΙ Η επιστήμη ρωτά: υπάρχει κάποιος εκεί έξω;
μτφρ. Βαγγέλης Πρατικάκης, επμ. Νέστορας Χούνος, εκδ. Τραυλός, σελ. 336
Μόνο στον γαλαξία μας υπολογίζεται ότι υπάρχουν δισεκατομμύρια αστέρια, καθένα από τα οποία, όπως ο Ηλιος, διαθέτει το δικό του πλανητικό σύστημα. Επομένως, κάθε άλλο παρά μηδενική είναι η πιθανότητα να υπάρχουν και αλλού οι αναγκαίες πλανητικές συνθήκες για την ανάδυση και την εξέλιξη της ζωής.
Από αυτό το σκεπτικό προκύπτουν, ωστόσο, μια σειρά από εύλογα αλλά δυσαπάντητα ερωτήματα: Υπάρχουν όντως εξωγήινες μορφές ζωής; Εκτός από το ανθρώπινο είδος, υπάρχουν εξωγήινα όντα με νοημοσύνη και συνείδηση; Κι αν υπάρχουν, γιατί δεν κάνουν τίποτα για να τα γνωρίσουμε ή για να επικοινωνήσουν μαζί μας;
Αν η απάντησή σας είναι θετική, οφείλεται να αναρωτηθείτε πώς μπορεί να είναι αυτά τα όντα, που ζουν και γιατί δεν επικοινωνούν μαζί μας; Αν, αντίθετα, η απάντησή σας είναι αρνητική, θα πρέπει να υπάρχουν επαρκείς επιστημονικοί λόγοι για να πιστεύετε ότι η ζωή αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο του πλανήτη Γη και επομένως ότι είμαστε μόνοι στο Σύμπαν.
Το γεγονός ότι, μέχρι σήμερα, δεν έχει βρεθεί καμία σαφής ένδειξη για την παρουσία ζωής σε πλανήτες εκτός του ηλιακού μας συστήματος, ούτε έχουν ανιχνευτεί «σήματα» από κάποια εξωγήινη νοημοσύνη, δεν αποτελεί, από μόνο του, απόδειξη για την ανυπαρξία εξωγήινων μορφών ζωής ή και νοημοσύνης.
Ετσι, ο Τζιμ Αλ-Καλίλι, καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής στη Βρετανία, διάσημος συγγραφέας και δημιουργικός εκλαϊκευτής της επιστήμης, συνέλαβε και σχεδίασε λεπτομερώς αυτό το σπουδαίο βιβλίο σαν μια ανθολογία ετερογενών επιστημονικών κειμένων, καθένα από τα οποία θα ανέπτυσσε μία ορισμένη πτυχή του πολυδαίδαλου ερωτήματος σχετικά με τη δυνατότητα ύπαρξης μη γήινων μορφών ζωής και νοημοσύνης.
Για τον σκοπό αυτό ζήτησε τη βοήθεια 12 επιστημόνων, οι οποίοι αναγνωρίζονται διεθνώς ως κορυφαίοι ερευνητές στο αδίκως υποτιμημένο πεδίο έρευνας της εξωγήινης ζωής. Μεταξύ αυτών, ο κοσμολόγος Μάρτιν Ρις, ο μαθηματικός Ιαν Στιούαρτ, ο αστροφυσικός-αστροβιολόγος Πολ Ντέιβις, καθώς και άλλοι 9 πρωτοπόροι ερευνητές (βιοαστρονόμοι, γεωλόγοι, βιοχημικοί, γενετιστές, νευροεπιστήμονες και ανθρωπολόγοι).
Με τα κείμενά τους, καταφέρνουν να διαφωτίσουν τις λίγες αλήθειες και τα πολυάριθμα ψεύδη που λέγονται για τους εξωγήινους, εξαιτίας της παραπλανητικής ή και εμφανώς ψευδοεπιστημονικής εικόνας που έχουμε για τη γήινη ζωή. Αυτή η ανθολογία, με τρόπο μεθοδικό, μας αποκαλύπτει το γιατί, μέχρι σήμερα, δεν έχει βρεθεί κάποια σαφής ένδειξη για ύπαρξη ζωής εκτός της Γης, ούτε και έχουν ανιχνευτεί «σήματα» από κάποια εξωγήινη νοημοσύνη. Μολονότι από τo δεύτερο μισό του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα, έχουν αυξηθεί τα περίφημα «SETI», δηλαδή τα ερευνητικά προγράμματα αναζήτησης εξωγήινης νοημοσύνης.
J. L. Heilbron, Μια σύντομη ιστορία της Φυσικής
μτφρ. Ανδρέας Μιχαηλίδης, εκδ. «Αλεξάνδρεια», σελ. 248
Σε αυτό το βιβλίο του, ο Τζον Χέιλμπρον, κορυφαίος Αμερικανός ιστορικός της Φυσικής, οδηγεί τον αναγνώστη σε ένα σύντομο –αλλά εξαιρετικά αποκαλυπτικό– ταξίδι αναδρομής στη συνολική ιστορία της Φυσικής: από τη γέννησή της κατά την ελληνική αρχαιότητα μέχρι τις σημερινές αφαιρετικές και υπερτεχνολογικές αναζητήσεις της.
Ανασυγκροτώντας αυτή τη μεγαλειώδη γνωστική περιπέτεια, ο Χέιλμπρον, ως σύγχρονος ιστορικός της επιστήμης, δεν μπορεί να μην αναγνωρίσει τον αποφασιστικό ρόλο του κοινωνικού-πολιτισμικού περιβάλλοντος στη διαμόρφωση των επιστημονικών ερωτημάτων και των μεθόδων για την απάντησή τους, σε κάθε ιστορική εποχή.
Μας διηγείται, λοιπόν, πώς τα «Φυσικά» των προσωκρατικών φυσικών φιλοσόφων και του Αριστοτέλη μετεξελίχθηκαν σταδιακά σε «Φυσική». Μια κάθε άλλο παρά γραμμική ιστορική πορεία, που προϋποθέτει, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, το πέρασμα των καινοτόμων αρχαιοελληνικών ιδεών και μεθόδων από τις ισλαμικές κοινωνίες και, από εκεί, την εισαγωγή και τη μεταμόρφωσή τους στα πρώτα Πανεπιστήμια της Ευρώπης, στις Αυλές της Αναγέννησης και στις Ακαδημίες του Διαφωτισμού, μέχρι τα σημερινά πανεπιστημιακά κέντρα φυσικών ερευνών του 20ού και του 21ου αιώνα.
Σε τι συνίσταται αυτή η μεταμόρφωση της Φυσικής; Από την εποχή του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα, η επιστημονική περιγραφή και ιδιοποίηση του φυσικού κόσμου βασίστηκε στην αναγωγή, μέσω των κατάλληλων μαθηματικών εργαλείων, των σύνθετων φυσικών φαινομένων σε πιο απλά, τα οποία και θεωρούνταν «η αιτία» των πρώτων. Διαμορφώθηκε έτσι ένας πολύ ισχυρός ντετερμινιστικός τρόπος σκέψης, που, αργά ή γρήγορα, θα έπρεπε να μας οδηγήσει στα πρώτα και τελικά αίτια όλων των φυσικών φαινομένων.
Αυτό το αναγωγιστικό εξηγητικό σχήμα αποδείχτηκε εξαιρετικά γόνιμο, αλλά, ενίοτε, και πολύ περιοριστικό για την επιστημονική κατανόηση του φυσικού κόσμου: ανακαλύψαμε γιατί πέφτουν τα μήλα, ενώ αγνοούμε το γιατί αυτά δημιουργήθηκαν ή γιατί, ενδεχομένως, τα θεωρούμε εύγευστα!
Ετσι, παρά τις επιτυχίες της κλασικής Φυσικής, κατά τον 20ό αιώνα, αυτή η «αντικειμενική» προσέγγιση θα αλλάξει εκ νέου και η ίδια η ανάπτυξη της σύγχρονης Φυσικής θα οδηγήσει στην αποκάλυψη των εγγενών και ανυπέρβλητων ορίων της αποκλειστικά αναγωγικής-απλοποιητικής περιγραφής της φυσικής πραγματικότητας.
Ο J. L. Heilbron σπούδασε Φυσική και Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, ήταν μαθητής και συνεργάτης του Τόμας Κουν· αφού δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνιας επέστρεψε στο Μπέρκλεϊ, όπου έγινε καθηγητής Ιστορίας της Επιστήμης και αντιπρύτανης. Συγγραφέας κορυφαίων έργων ιστορίας της Φυσικής, όπως το «Galileo» (2010) και (μαζί με τον Finn Aaserud) «Love, Literature, and the Quantum Atom: Niels Bohr’s 1913 Trilogy Revisited».
Πηγή
Author: Σπύρος Μανουσέλης
